15 майыште Марий кундемым чапландарыше лӱмлӧ композитор
Андрей Яковлевич Эшпайын (1925-2015) шочмыжлан 100 ий теме.
Тудын ачаже Яков Андреевич да аважын изаже Анатолий Николаевич Тогаев композитор лийыныт.
1928 ийыште Эшпаймыт Козьмодемьянск гыч Москош илаш кусненыт. Самырык Андрей 1941 ийыште Гнесинмыт лӱмеш шымияш школым пытарен. А эвакуаций годым пошкудо Чувашийысе Мариинский Посад олан 1-ше номеран школыштыжо тунемын – тудым кокымшо Родиныжлан шотлен.
СССР-ын калык артистше, Ленин премийын да СССР-ын Кугыжаныш премийын лауреатше А.Я.Эшпай тӱрлӧ жанран семым возымыж дене Российысе музык тӱням чот пойдарен. Ятыр сылне произведений кокла гыч Йошкар-Олан гимнже денат кугешнена.
Марий кундемыште лӱмлӧ еҥ дене кӧ вашлийын, концертшым ончен, музыкыжым колыштын, шкем пиаланлан шотла, шонем. Йошкар-Оласе музучилищыште (кызыт колледжын академический факультетше) ик идалык туныктымем годым кок гана концертшым онченам. Иканаже маэстролан композитор Иван Ильич Егоров дирижироватлыш. Тыгак лӱмгечыжлан пӧлеклалтше концертышкыже миенам ыле. Варажым тиде Кугу заллан Андрей Эшпайын лӱмжым пуышт.
Кум ий ончыч, 2022 ий 1 сентябрьыште, лачак ты зданий воктене (Пушкин уремыште) А.Я.Эшпайлан бюстым пайремлын почыч.
«Эшпайым когыльо дене вашлийынам»
Тыге ойла Козьмодемьянскысе йоча сымыктыш школышто 29 ий пашам ыштыше, а кызыт Йошкар-Оласе 7-ше йоча сымыктыш школ директорын алмаштышыже О.А.Радостева.
Фронтовик
Ольга Алексеевна А.Я.Эшпай нерген тыге каласкалаш тӱҥале:
– Ты кечылаште элна Сеҥымашын 80 ияш лӱмгечыжым палемдыш. А мемнан эше ик кугу пайремна уло – композитор да фронтовик Андрей Эшпайын шочмыжлан 100 ий темеш. Ты кок событий икте-весыж дене чак кылдалтын, вет кунам Андрей Яковлевич 19 ийым темен, тудым военный кусарыше-влакын институтышт деч вара 1944 ийыште 1-ше Белоруссий фронтын армийышкыже колтеныт. Разведке взводын лейтенантше Андрей Эшпай Кумшо ударный армийын составыштыже Висла эҥерысе Мангушевский плацдармже гыч тӱҥалын Берлин марте шуын.
Берлинысе кредалмаш деч ончыч взвод командирын вуйым пыштымекыже, олмешыже лейтенант Эшпайым шогалтат. Тудын подразделенийже отборный эсэсовский часть ваштареш шоген.
Шкеже Андрей Яковлевич сар корным тыге шарналтен ойлен:
– Варшава гыч Берлин марте кайыме корно курым мучко шуйнымыла чучын. А эше ик курымаш гай пагыт – Германийысе рӱдолаште 24 гыч 30 апрель марте кредалмаш. Тиде путырак шучко ыле, немыч-влак чот сырыше лийыныт. 30 апрельыште мемнам передовой гыч луктыч, вет уло взводна гыч визытын веле илен кодынна…
1945 ий 9 майым Андрей Эшпай Берлиныште вашлийын, армийыште 1946 ий марте служитлен. Чумыр службыжлан Андрей Яковлевичым Йошкар Шӱдыр орден да ныл боевой награде дене палемденыт.
Козьмодемьянск – шочмо ола
Ты олашке Андрей Яковлевич 1990-ше ийлаште чӱчкыдын толын коштын, творческий вашлиймаш-влакым, концертым эртарен. Землякше-шамычлан мо дене кертын, полшашак тыршен – йодын толшылан шке визиткыжым пуэден коден.
Ольга Радостева Эшпай нерген поро шарнымашым шӱмыштыжӧ ашна да тудын дене уло кумылын пайлалтеш:
– Маэстром 75 ияш лӱмгечыж дене саламлаш шонен пыштенам. Шочмо кундемже гыч тудлан саламлымаш кӱлеш, тудым йӧратат, шарнат да вучат манын тек пала. Йыҥгыртем тудлан, пуч гоч «да-да» шомакшым колам, лӱмгечыж дене саламлем. Эшпай тунам икмыняр кече гыч Пётр Чайковский лӱмеш консерваторийысе Кугу залыште концертше лийме нерген каласыш, а оркестр дене Валерий Гергиев дирижироватлаш тӱҥалеш мане. Куанымем дене «Кузе тиде концертыште лиймем шуэш!» манын колтенам, кеч умыленам, тыге лийын ок керт. Трукышто Эшпай ойла: «Мый Тендам ӱжам!»
Жап пеш тыглайжак огыл: пашадар изи, тудыжымат жапыштыже огыт пу. Но мый, шуко шоныде, концертлык тувырлан погымо оксам луктым да Москошко чымалтым. Тиде чынжымак чудо ыле.
А августышто марий флейтист Виталий Шапкин дене маэстром Чебоксарыш вашлияш миенна. Ийын толмо теплоходшо ныл шагат шоген. Вученна.
Шапкин ден Эшпайлан флейтылан у сочиненийын детальже-влакым каҥашаш кӱлын. А мылам мом ышташ? Трук ушышкем шонымаш толын пурыш: каем Козьмодемьянскыш, когыльым кӱэштам да Эшпайым пристаньыш вашлияш когыльо дене лектам. Чылажымат содорын ыштышым. Андрей Яковлевичлан когыльым шуялтымеке, тудо йодо: «Мо дене когыльо?» Перемечым да олма когыльым кӱэштме нерген каласымеке, чоянрак ешарыш: «Тиде мыйын йӧратыме кочкышем манын кушеч палышда?»
Тыге мемнан изирак йӱла шочо: кажне ийын августышто, кунам тудо теплоход дене шочмо кундемышкыже толын, тудым шуко вучымо уна семын когыльо дене вашлийынам. Тунам эше тошто пристань ыле.
Поро шарнымаш
– Марий кундемым тудо йӧратен, Пушкиным чӱчкыдынак цитироватлен: «Два чувства дивно близки нам.
В них обретает сердце пищу –
Любовь к родному пепелищу,
Любовь к отеческим гробам».
А вара 2002 ийыште Йошкар-Олаш илаш куснымекат, Андрей Яковлевичым пристаньыш когыльо дене вашлияш кудал мийымем годым Козьмодемьянскысе йоча сымыктыш школын директоржо мыланем Эшпай дене тудын лӱмжым школлан пуымо шотышто кутырен ӱшандараш йодо. Теплоходын каютыштыжо мутланен шинчыме годым тиде темлымашым тудлан ойлем. А Эшпай ондак йӧршеш ок келше, «Кузе тыге? Илыше улмо годым памятникым огыт шынде да лӱмымат огыт пу» манеш. А мыйже тудлан тыгерак вашештышым: «Теве Галина Улановалан илымыж годымак кок памятникым шогалтеныт, да мыняр ий марте тудо илен шуктыш?» Аргумент ӱшандарыше ыле сандене келшен.
Мый Эшпайым ӧрыктарыше, кумылым савырыше, ушан, сай эрудициян, но тыгодымак тыглай да тыматле, мыскара шӱлышан еҥ семын шарнем.
Оҥай случай
Эшпай дене кылдалтше эше ик случайым каласкалем. Тиде 1999 ийыште Козьмодемьянскысе тоштерыште композиторын землякше-влак дене творческий вашлиймаш годым лийын.
Андрей Яковлевич Виталий Шапкин йолташыже дене пырля толын ыле. Тиде вашлиймашым мый вӱденам. Шкеж нерген изиш каласкалымеке, Эшпай Шапкинлан аккомпанироватлаш фортепиано воктеке шинче. А мыйым ното сборникысе странице-влакым савыркалаш йодо. Мый уло кумылын келшышым, вет тидыже музыкым колышташ нимынярат ок мешае да фортепианысо партий неле огыл, ното текстым эскерен шукташат лиеш, шоналтышым. Но кузе мый йоҥылыш лийынам!
Андрей Яковлевич уста пианист семын шокта, фортепианный партий писе темпше да виртуозный пассажше-влак дене ойыртемалтын. Эшпайын парняже-влак клавиш мучко чоҥештылыт гына! А мый эре напряженийыште улам, страницым савырен шукташ кӱлмӧ татлан вараш кодаш огыл манын тургыжланен эскерем. Тыгай годым музыкым куанен колыштынат от керт!
Ала-могай татыште музык мыйым шкеж деке савыралын да шке толкынышкыжо наҥгаен. Эшпай вуйжо дене рӱза, страницым савыралаш кӱлмӧ нерген ушештара. Ушем пурымо гай лие, кидем дене кӱлеш заданийым писын ышташ тӧчем. Мо оҥайже: тыгодым кынервуем клавишым тӱка, но тыгодым Эшпайын темдалшаш клавишыш логалынам да тудын олмеш фразым пытаренам улмаш. Страницым савыралынам, Эшпайын кидше-влак адакат фортепианысо клавиш-влак ӱмбалне чоҥештылаш ямде улыт, а тиде секундышто тудо мыланем чыла келшен толын манын, кугу парняжым нӧлтал ончыкта. Композиторын волгенче гай тиде писе реакцийже путырак куандарыш.
О.Радостеван альбомжо гыч налме фото.