Вӱрзым (Уржум) ола Киров областьын кечывалвел ужашыштыже верланен. Руш летописьлаште (Патриарший але Никоновский летопись) Уржумка эҥер воктенысе илем нерген 1554 ийыште ушештарен кодымо. Тунам ты кундемыште марий-влак иленыт. Варарак руш кугыжа Юл, Чолман, Виче эҥерла кундемыште руш ола-влакым чоҥаш кӱштен. Тыге 1584 ийыште Вӱрзым ола-крепость шочын.
Олан лӱмжӧ воктенак йоген эртыше эҥер дене кылдалтын. Вес шонымаш почеш «уржум» мут «урым ужым» ойсавыртыш гыч лектын.
Йошкар-Ола гыч Вӱрзым марте162 меҥге наре лиеш. Вӱрзым район Марий Турек район воктене верланен.
Акрет годсо шӱлыш
Ола уремла мучко коштшыла, ала-могай умылтараш лийдыме шӱлышым шижат: пу да кермыч дене чоҥымо кок пачашан тошто, лапка пӧрт-влак мланде помышеш шылше окнашт дене вожылын «ончалаш» тӧчышыла койыт. Нунын сынышт акрет годсо пагытым ушештара. Уремла мучко машина-влак огыт кудалышт ыле гын, XVIII – XIX-ше курымлаш логалмылак чучеш ыле дыр. Мо оҥайже, нине пӧртлаште кызытат еҥ-влак илат. Южо вере кевытым але иктаж офис пӧлемым келыштарыме.
Пётр Бушков Вӱрзымыш 2010 ийыште илаш куснен. Тудо Вӱрзым районысо Кÿснӱр ялыште шочын-кушкын. 26 ий оласе РОВД-ште участковыйлан пашам ыштен, подполковник лийын, кызыт сулен налме канышыште. Яра жапым эртараш манын, Пётр Алексеевич таксистлан пашам ышта.
– Вӱрзым кундемыште 20-30 процент марий еҥ ила. Но олаште кызыт марла мутланыше-влакым пешыже от вашлий. Шукынжо рушаҥыныт, шочмо йылмым огыт пале. Палыше-влакшат шке йылмышт дене огыт мутлане. Вожылыт ма, лӱдыт. Вет тыште але мартеат марий-влакым «черемис» манын мыскылыше-влак лектыт. Такшым черемис – патыр сарзе, виян калык. А ме шке историйнам монденна, коеш…
Но куанашат амал уло. Такшым марий шӱлыш чылт йомын огыл. Ме, марий-влак, чӱчкыдын «Марий касыш» погынена. Икте-весылан йыҥгыртена, ты районысо тӱрлӧ ялыш миена, гармонь почеш мурен-куштен, жапым эртарена. Пандемийлан кӧра тиде йӱла изиш илыш гыч йомын ыле, но уэш илышыш пура.
Ола мотор, тудын шке ойыртемалтше сынже уло. Но тыште паша вер уке. Колхоз ден совхоз-влак пытеныт, чыве фабрике ыле – петыреныт. Еҥ-влак тора кундемлаш «калымыш» коштыт. Предприятий-влак шотышто ойлаш гын, ик эн кугужо – тиде Уржумысо спиртзавод веле.
Тоштер
Вӱрзым олаште лӱмлӧ кугыжаныш деятель Сергей Миронович Киров шочын-кушкын. Тудын лӱмжым кызыт областьысе рӱдола нумалеш. А Вӱрзымыштӧ тудлан памятникым шогалтыме да шочмо пӧрт оралтешыже тоштерым почмо. Варарак пӧрт пелен пристройым чоҥымо да тушан С.М.Кировын илышыж нерген каласкалыше экспонат-влакым (кызыт 1700 наре) погымо, кабинет ден ончер залым келыштарыме.
Палаш оҥай
- 2020 ийысе данный почеш Вӱрзым кундемыште 22 611 еҥ шотлалтын. Тышеч 9755 еҥже – олаште илыше.
- Вӱрзым районышто 36 марий ял шотлалтеш: Нусо, Нолӱмарий, Моркэҥер, Лоп, Поса (Шопкер), Кугу Рой, Витлямарий, Унур, Посанур, Тӱм-Тӱм, Мамашъял да тулеч моло.
- РФ Правительствын 2014 ий 29 июльысо распоряженийыштыже Вӱрзым олан социально-экономический положенийже начар лийын кертме нерген возымо.
Йомакысе гай гимназий
Вӱрзымын эше ик поянлыкше – оласе гимназий. Тиде ӧрыктарыше сынан тунемме верым шукынжо кокымшо Хогвардс («Гарри Поттерын» тӱняж гыч юзо-влакын школышт) манын лӱмдат. Тудо 1907 ийыште реальный училище семын пашам ышташ тӱҥалын, 1912 ий сентябрьыште тыште школ почылтын. Тудо ятыр жап В.И.Ленинын лӱмжым нумалын, 1991 ийыште гимназийыш савырнен.
Кызыт ты гимназий Киров областьысе историй да тӱвыра памятниклан шотлалтеш. Тыште 1913-1920 ийлаште элыштына кумдан чапланыше поэт Николай Заболоцкий тунемын.
Эше ик сылне вер…
Ола покшелысе кугорно ӱмбалнак кугу черке шога. Тиде – Свято-Троицкий кафедральный собор. Тысе храм Киров кундемыште веле огыл, уло Россий мучкат ик эн чапланыше архитектур памятниклан шотлалтеш.
Марий улам!
Ола уремыште икте дене марла пелештена – ом умыло, манеш, весе дене мутланена – мый марий омыл манын вашешта… Теве тора гычак шыргыжын толшо пӧръеҥым ужна. Тудын «Мый марий улам» манмыже кумылым нӧлтале. Тиде – Николай Ошергин. Фамилийжак могай сӧрал, марий! Поро пӧръеҥ «Кугарня» газетнам тысе марий калыклан пуэдаш да мемнан деч саламым намиен шукташ мутым пуыш.
