Кугу Отечественный сар жапыште Марий АССР гыч коло генерал Йошкар Армийын историйыштыже кугу буква дене палемдалтын. Нуно сеҥымашым лишемдымаште кугу пашам шуктеныт.
Марий кундемыште шочын-кушшо генерал-влак нерген Российысе сарзе ушемын республикысе пӧлкажым вуйлатыше, историй науко кандидат Евгений Кузьмин палдара.
Палемдыман, генерал-шамыч дивизий, армий, фронт дене командоватлат. Марий кундемыште кӱкшӧ воинский званийым сулышо коло генерал кокла гыч кок генерал-полковник, кум генерал-лейтенант, латвич генерал-майор лектыныт. Нуно Йошкар-Ола да Козьмодемьянск ола, тыгак районла гыч лийыныт. Марий Турек кундем гыч ныл генерал лектын. Кажне еҥ нерген поян биографийым чумырымо. Нунын нерген «История марийского края в лицах. 1941-1945 г.г. Великая Отечественная война» книгаште тӱрлӧ савыктышым, биографический очеркым серыме.
Ныл кече – кӱкшӧ званийыште
Коло генерал кокла гыч иктыже – Тихон Фёдорович Егошин. Кызыт У Торъял районыш пурышо Коряковцы (Виче губерний) ялыште шочын- кушкын. Тудо Латвийым тушман-влак деч утарыме годым вуйым пыштен. Пехото дивизий дене командоватлен. 1944 ий 27 июльышто тудлан генерал-майор званийым пуэныт. Чаманен каласыман, ты званий дене суапландаралтмеке, ныл кече веле илен. 31 июльышто тале кредалмаш годым тушманын снарядше йымалне пудештын, 1 августышто колен.
Тихон Фёдоровичым Йошкар Знамян орден дене кок гана, тыгак I-ше степенян Кугу Отечественный сарын орденже, штурмым сайын вӱдымылан Йошкар Армийын Главнокомандующийжын ятыр тауштымашыж дене палемдыме.
Виноградов – тале организатор
Сарын эн кочо фактше – эрла илет ала уке? Т.Егошинлан кӱкшӧ званий дене улыжат ныл кече илаш пӱралтын гын, молышт сарын шучко пуламыржым эртеныт. Медведево район Пурсанур селан эргыже Владислав Петрович Виноградов ончыч генерал-майор, варажым генерал-лейтенант марте шуын. В.Виноградовлан ты кӱкшӧ званийым 1941 ий 8 декабрьыште пуэныт. Тунамак Йошкар Армийын Моско воктене кугу наступленийже-шамыч тӱҥалыныт. Мемнан войска-влакым тӱрлӧ сату, боеприпас дене пойдараш кӱлын. Кажне кечын фронтлан 10 тӱжем тонн наре материалым моштен кондыштареныт, а мӧҥгешла, сусыргышо салтак да техникым луктеденыт. Касвел фронтын (Клин гыч Тула марте) тылыштыже ты сомылым Владислав Петрович моштен вораҥдарен. Тылеч варат генерал-майор тушманым пытарыме шотышто ятыр операцийым устан командоватлен.
Тале да организатор койышан лиймыжлан тыныс илыш тӱҥалме деч вара тудым СССР-ын Корно кыл министрын алмаштышыжлан шогалтеныт. Вара СССР-ын тылысе штабын вооруженний Вийжын начальникын полышкалышыжлан ойырат. Тыгай дожностьыш утларакшщым генера-влакым веле палемденыт.
Анциферов, Чемоданов огыт мондалт!
Йошкар-Олан шочшыжо, шукыштлан палыме Иван Иванович Анциферов – кок сарын ветеранже. Сар деч вара отставкыш лекмеке, Политехысе военный кафедрым ятыр ий вуйлатен. Иван Ивановичын патыр да лӱддымӧ лиймыжым 10 орденже, 12 медальже да ятыр чаптаныкше пеҥгыдемдат. 1969 ийыште тудлан «Йошкар-Олан почётан гражданинже» лӱмым пуэныт. 1978 ий 1 мартыште шӱмжӧ кырымым чарнен.
Шернур районышто шочын-кушшо тале лётчик, авиацийын генерал-майоржо, мӱндыр авиацийын вуйлатышыже Степан Иванович Чемоданов 1941 ий август-сентябрьыште Берлиным бомбитлымаште поснак ойыртемалтын. 1941-1945 ийлаште мӱндыр авиацийын вуйлатышыже семын тушманын олалашкыже шкеак 31 гана лектын. Тудым Йошкар Армийын Главнокомандующийже тауштымашан приказыштыже кум гана палемден. Сар деч вара Степан Иванович ик жап авиацийым вуйлатен, но 1946 ийыште начар тазалыкшылан кӧра запасыш колтеныт.
«Победа» автомашинан «ачаже»
Иван Кузьмич Лоскутов военно-технический службын генерал-майоржо лийын. 1900 ийыште Кужэҥер район Савер ялыште шочын. Тыглай марий ешыште кушшо рвезе Краснококшайскысе педкурсым пытарен, вара армийыш каен. Пӧртылмекыже, комсомолышто тыршен. Тудын почеш тудлан Ленинградыш путёвкым ойыреныт. Ты оласе Горный институтышто шинчымашыжым нӧлтен. 1934 ийыште Горький олаш пашам ышташ каен. Тунамак Горьковский заводышто элыштына ГАЗ машина-влакым ышташ тӱҥалыныт. 1938 ийыште Лоскутовым заводын директоржылан шогалтеныт. Кугу Ачамланде сар годым марий рвезе куштылго танкым, пушкым, сарлан тӱрлӧ ӱзгарым ыштымаште тыршен. Иван Кузьмич лу ийым ты заводлан пуэн. Ты жапыште кок гана Ленин орден да кумшо III степенян Кутузов лӱмеш орден дене палемдалтын. Нине награде-влак эн кӱкшӧ полководческий орденлан шотлалтыныт.
1942 ий декабрь мучаште Лоскутовым Москосо Правительствыш пашаш налыныт. Тидыже элым вуйлатышын пашаеҥ дене кугешнымыжым да пагалымыжым ончыктен. 1943 ий июньышто Горьковский заводым немыч авиаций бомбитлен. Пел завод йӱлен, цех-влак пытеныт. Заводым Иван Кузьмич веле шотыш конден кертмым умылен, тудым уэш Моско гыч пӧртылтеныт. Землякна 100 кечыште заводым уэш нӧлталын, автозавод ончычсо семынак пашам ышташ тӱҥалын.
Иван Кузьмичын вуйлатыме автозаводыштыжо «Победа» автомашинам ыштен луктыныт да Москошко Иосиф Сталинлан ончыкташ наҥгаеныт. Тушто онлан ты машинам «Победа» манын лӱмдаш шонымашышт нерген ойленыт. Автозаводын пашаеҥже-шамыч машинам тыге лӱмден, тыныс илышым лишемдаш шоненыт улмаш.
1948 ийыште Иван Кузьмичым Ульяновскысо автозаводым нӧлташ колтеныт. Тушто тудо вич ий тыршен, варажым Москошто пашам ыштен.
Кугу Ачамланде сар миллион дене еҥын илышыжым кӱрлын. Историйыште ты сар эн шучко да вӱрым йоктарымашан лийын. Фронтым моштен вӱдышӧ ушан еҥ-влаклан кӧра сеҥымашке шуынна. Ме нуным нигунам огына мондо!