Максимын ялже
Киров область Пыжанью район Максиволык Вӱлэҥер ял деч тораште огыл верланен, вик корно дене ошкылаш гын, ик меҥге наре гына лиеш. Ты ял нерген верысе калык теве могай преданий дене палдара.
Тиде пеш ожно лийын, тылеч вара 11 тукым вашталтын. Пич чодыра воктене, Вӱлэҥер серыште тыгаяк лӱман марий ял лийын. Еҥ-влак сонарыш коштыныт, мӱкшым онченыт, имньым, ушкалым, шорыкым ашненыт. Нурышто шурным да кынем ӱденыт, пакчам шынденыт. Кеҥежым чодыраште поҥгым, снегым да эҥыжым, а шыжым пӧчыж ден пызлыгичкым погеныт. Верысе калык пален: ты кундемыште вес марий ял-влакат улыт. Но пошкудо ялласе калык дене шуэн вашлийыныт, утларакшым сонарыш коштмо годым гына. Тораште огыл Вӱлэҥер Пижанка (Пыжанью) эҥерыш ушнымымат. А эше мӱндырнырак, кече лекме могырышто Виче да тудын деч изирак Пижма эҥер-влак йоген эртымымат.
Вӱлэҥер ялыште ик эн кугу ийготан еҥлан Ошай лӱман коча шотлалтын. А вес шоҥгыеҥын, Максимын, ешыже ялыште ик эн кугу лийын: вич эрге-шешкыже, уныкаже-влак. Озанлыкыште кок имньым, кум ушкалым, лу шорыкым ашненыт. Но кугу ешлан мланде шагалла чучын, шурно лектыш уло ешым пукшен лукташ ситен огыл. Тыге Максим, шукырак мландым кычалын, вес вере илаш куснаш шонен пыштен. Шошым, суртешыже кугурак эргыжым ешыж дене коден, молышт дене корныш тарванен. Чодыра дене кужу жап ошкылыныт. Корнышто кок гана шогалын, вольыкым пукшеныт. Тыге эҥер серыш миен лектыныт. «Тыште илаш тӱҥалына. Кажнылан пӧртым чоҥена, шкенан ялна лиеш. Тудо Максиволык маналташ тӱҥалеш», – манын кугыеҥ.
Вес кечынже мландым куралаш пижыныт, шурно ден кынем ӱденыт да пӧртым чоҥаш тӱҥалыныт. Икана эрдене Максим эҥер сер дек лектын да агытан мурымым колын. Вес кечынже эрйӱдым тудо агытан мурымо могырыш каен. Ялыш миен шумеке онча – тӱр пӧрт воктенысе печым ала-кӧ олмыкта. Ужмыжлан ӧреш: тидыже Ошайыс, а ялже – Вӱлэҥер!
Икмыняр ий гыч Яранск ола гыч толшо чиновник-влак ялыште илыше-влакын лӱмыштым возен коштыныт. Вӱлэҥерым нуно Ошаево (Ошай лӱмеш) манын лӱмденыт, а Максиволыкым Тараканово (Максим кочан изи капшым да шемалге чурийвылышыжым койдарен) манын сереныт кагазеш. Тыште кызыт Таракановмыт шукын илат.
Мотор пӱртӱс кумылаҥда
Максиволык – ик уреман изи ял. Тыште ны школ, ны кевыт уке. Кызыт тушто утларакшым илалшырак-влак гына кодыныт. Ялыште ик эн мотор да ойыртемалтше суртышто В.П.Христолюбов ила. Вячеслав Петрович – сӱретче. Пӧръеҥ сӱретла веле огыл, моло кидпашаланат мастар. Суртышто усталык шӱлышан еҥ ила манын, урем гычак палаш лиеш: пӧртысӧ окна ончылжым пеледыш огыл, моторын сӧрастарыме шун модыш-влак сылнештарат.
В.Христолюбов сӱретлаш изинек йӧратен. Школышто редколлегийыште лийын, тудын сӱретлыме пырдыжгазетше-влакым эре икымше вер дене палемденыт. Ончыч Вӱлэҥер, вара Пыжанью посёлкысо школлаште шинчымашым поген. Кок ий армийыште служитлымеке, Киров оласе 19-ше номеран профессиональный училищыште художниклан тунемын.
– Дипломым налмеке, Вӱлэҥэр совхозышто художниклан пашам ыштенам, вара Пыжанью тӱвыра пӧлкаште, моло вереат тыршенам, – каласкала пӧръеҥ. – Ешыштына нылытын кушкынна, мый кокымшо улам. Нылытынат усталык шӱлышан улына манын кертам: икте почеламутым возкала, весе гитарым шокта…
Самырыкше годым сӱретче портрет ден натюрморт-влакым сӱретлаш утларак кумылан лийын гын, пытартыш жапыште шукыж годым пӱртӱс сӱретым кагазыш пышта. Кистычкым кидешыже утларакшым телым налеш – тунам уремыште сомыл пешыже уке: лумым куэт, вольыклан шудым пуэт, коҥгаш олтет.
– Ялна изи, еҥ шагал, шып. Пӱртӱс лоҥгаште Робинзон Крузо гай шкет илем, – мыскарам ыштен ойла шкеж нерген пӧръеҥ. – Кушко от ончал – йырымваш моторлык. Тыгай сӱретым кагазыш пыштыде ом чыте. Кеҥежым паша шуко гынат, кистычке ден кагазым налын, пӱртӱсыш кӱчык жаплан да лекташак тыршем, эскиз-влакым ямдылем.
А пашаже Вячеслав Петровичын чынжымак шуко. Суртоза кок казам, чывым ашна. Мӱкшым онча, а мӱкш дене, калыкыште манмыла, шкежат мӱкш гаяк пашаче лийман. Пакча кӧргым шында. Эше пӧръеҥ вӱдуа воштыр дене мотор корзиҥга-влакым, суртышто кучылташ моло арверым пидеш. Пу гыч мотор узоран арвер-влакым, картинылан раме-шамычым шкеак ышта.
– Барельефым ямдылыме техникым шымлаш тӱҥалынам. Икмыняр тыгай пашам уло. Барельефлан ончыч келшыше сӱрет лийшаш. Тудын почеш формым ямдылыман, тиде сомыл иктаж кум кечым налеш. Вара ты формым цемент раствор дене темем да кӱэмалтмыжым вучем. Ямде фигурым тӧрлем, чиялтем, – каласкала художник.
Вячеслав Петровичын палемдымыж почеш, ончыкылык кидпашалан але сӱретлан сюжетым кужун кычалман огыл – чылажат илыш гыч налалтеш. В.Христолюбовын сӱретше-влакым Вӱлэҥер школышто, Пыжанью краеведческий тоштерыште, Киров оласе ик тоштерыште ончерыш ик гана веле огыл чумыреныт. Радына-влакым налаш шонышо-шамычат лектыныт.
Пӧръеҥын эше ик кугу шонымашыже – гончарный станокым ышташ да шун кӧршӧк-влакым ямдылаш тӱҥалаш. «Мыланем ик гана ончыктат гын, варажым эркын тиде пашалан тунем шуам ыле», – манеш уста еҥ.
Шке план почеш
Вячеслав Петрович – кок шочшан ача, коча. Максим Кировышто ВятГУ-што кумшо курсышто биологлан тунемеш, Лена дизайнерлан тунем лектын, Киров олаште верланен. Шкетын ила гынат, пӧръеҥ йокрокланаш ок ярсе. Кеҥежым эр гыч кас марте тӱнӧ тошкыштеш, телым у радына-влакым шочыкта. Южгунамже йӧратыме паша тынар авалта, жап эртымымат ок шиж – кум шагат эр мартеат шинчылтеш.
Пыжанью районышто газ уке, садлан йӱштӧ игечыште суртоза коҥгаш олта, тутло киндым шке пышта. Вӱд – тавыште. Мӱйым да кидпашам ужалыме пӧръеҥлан ешартыш шийвундым конда. Мый ынде шке ӱмырем илен эртаренам, кече эрта да йӧра манме шонымаш дене огыл В.Христолюбов ила. Ушыштыжо шке план-программыжым куча да изи ошкыл дене шонен пыштымыжым шукта, шкенжым эре шуара. Пӧръеҥын ик эн тӱҥ шонымашыже – сымыктыш тӱняште ум пален налаш, у сомыллан тунемаш. «Вий уло, тыршена, ыштена», – манеш тудо. Тек шонен пыштымыж семынак лиеш.
Авторын да Н.Лаврентьеван фотошт.