Пашаче еҥым суртшо, сомылым арун ыштымыже палдара. Ик классыште пырля тунемше ӱдырын ачаже Валентин Еменгуловын пашаче улмыж нерген ончычак паленам. Каныш кечын тудын деке Кужэҥер район Кугу Тумньымучаш ялыш унала миен лектым. Валентин Степанович мӱкшымат ончымо, вольыкымат ашныме, пакчасаскам куштымо нерген ятыр ойлыш .
Валентин Степанович Кугу Тумньымучаш ялыштак шочын-кушкын. Коҥганур школ деч вара Йошкар-Оласе совхоз-техникумышто электромеханиклан тунем лектын. Ончыч «Россия» колхозышто тыршен, вара Ежово селаште зоотехниклан заочно тунем лектын. Профессийым налмеке, фермым 13 ий вуйлатен. Колхоз пытымеке, чодырам йӧрыктымӧ пашашкат, калымышкат коштын.
Эре мӱкш йыр
– Мӱкшым 1996 ий годсек кучем. Ты пашалан шке гыч тунемынам, мӱкшым ончышо-влак дене мутланенам, соцкыллаштат тӱрлӧ каҥашым шергалынам. Эн ончыч пушеҥгыште ройым поген налынам, вара нуным мӱкш омарташ вераҥденам. Нунылан кок «магазиным» шынденам. Тунам тушеч кок ведра мӱй лектын. 2008 ий моткоч лектышан лийын: ик омарта гыч кок фляге мӱйым налме. Ты флягыш 52 кило мӱй пура. 2010 ийыште кукшо игече шоген, сандене мӱй шагалрак лийын, вара кажне ийын иземаш тӱҥалын. Тидлан кӧра ты пашам кудалташат шоненам ыле, но кугурак эргым, Павел, Ставрополь ола гыч Карника урлык мӱкшым конден, да мӱкш ешым 40 гыч 70 марте кугемденна, – ойла суртоза.
Кызыт Валентин Степанович Карника ден Бакфаст урлык-влакым онча. Нине мӱкш-влак пашаче, тыматле койышан улыт, йоча-шамыч мӱкш омарта дек лишемыт гынат, нуным огыт пӱшкыл, палемда пӧръеҥ.
В.Еменгулов Сатучо пазарыште мӱйым, прополисым, пергам, подморым, шыркам, тыгак подмор да шыште когарш настойкым ужала. Кум литр мӱйым 1500 теҥгелан пуа, 1 грамм прополисым – 5 теҥгелан, 100 грамм пергам – 200 теҥгелан.
«Мӱй шукырак лийже манын, мом ыштыман?» – йодым мӱкшызӧ деч.
– Мӱй лектыш мӱкш ешын кугытшо да пашаче улмыж дене кылдалтын.. Южо омарта гыч мӱйым ик гана поген налам, южо гыч – кок-кум гана. Тиде ава мӱкш деч шога. Тудо кажне кечын тӱжем утла дене муным мунча, кум тӱжем мартеат шуктен кертеш. Пашаче мӱкш вет кум арня гына ила, а ава – кок-кум ийым.
Тыгак тазалыкыштым эскерыман. Мутлан, мый ноябрь мучаште виянрак мӱкш ешым теплицыш пуртем, начарракшым – пӧртйымаке. Пакчаште лум йымалне ом кодо, вет тушто нуным тергаш, жапыштыже кочкаш пуаш йӧндымӧ, а тыште чот ызгаш тӱҥалыт гын, вигак ончал кертам. Чот ызгат, кунам коля пура але кочкашышт пыта. Кочкышышт пытымеке, кандийым (сакыр пудро ден мӱй вартыш) ешарем але мӱян рамым шындем. Шошым омарташтым эрыктен ямдылем, рамым вашталтем, пунышкышым кораҥдем. Кеҥежым рой ынже кай манын эскерем, тыгак «магазин» теммеке, мӱйым кӱзем. Икманаш, эре мӱкш йыр пӧрдам.
Мӱкш пистылан, олмапулан, акацийлан, пызлылан да вӱдарамалан утларак шӱман. Ончыч пасселий пеледышым лӱмын ӱденам. Туддеч мӱй лектыш сай ыле. Олыкысо пеледыш гыч нектарым погат.
Кугу ӱнарым икымше шырка гыч налыт, ава мӱкшат муным мунчаш талынрак тӱҥалеш. Тиде амаллан кӧра «магазинымат» ондакрак шындет да майыштак мӱйым кӱзет. Ӱмаште 1 майыштак мӱйым налынам. Вара 20 август марте шинчыктенам. Август мучаште шкаланышт телылан кочкаш погат.
В.Еменгулов шыште дене сортамат 13 ий шке ыштен ужала.
– Икана эргым дене Йошкар-Олаш мӱйым ужалаш миенна, тушто сортам ыштыме станокым ужынам. Тудын озаж дене мутланымек, шке ышташ кумылаҥынам. Пел ий наре станокын толмыжым вученам. Станокышто 10 минут наре жапыште иканаште 20 сортым ышташ лиеш. Эн ончыч мый саде аппаратыш шӱртым шупшын шындем, петыртыш дене петырен, рожлашке шыштым темем. Йӱкшымеке луктам да пӱчкедем. Еҥ-влак кӱжгырак да лопкарак сортам йодаш тӱҥалыныт, сандене вес станокым налынам. Ынде тӱрлӧ кугытан сортам ыштен кертам, – каласкала пашаче еҥ.
Пакчасаскам кушта
Валентин Степанович тыгак пакчасаскам: ковыштам, помидорым, киярым, баклажаным – куштен ужала.
– Кызыт тӱрлӧ урлык ковыштам шындем: ондак шушо кокла гыч «Миррор», «Парел», «Пандион», «Краснокочанный», «Пекинский» да «Цветной» келшат, среднеспелый гыч – «Слава», «Ринда», «Белорусский», вара шушо гыч – «Колобок», «Агрессор», «Крауткайзер», «Мегатон», «Атрия».
Март мучаште, торф ден пургышрокым луген, яшлыкыш ӱдем, вара посна кассетлаш кусарем. Тыгак тӱнӧ (юалгырак верыште) шинчыктем, тыге утыр пенгыдемеш. Кечывалым кече ырыкта, каслан агроспан дене леведам. Канде вурган лийыт гын, сай. Жапыштыже кусарен шындыман, уке гын шокшо кечыште лывыжга. Кусарыме годым покшел вожым кӱрлам, вет тыгыде вож вӱдымат, пайдале веществамат сайынрак шупшеш. Росотам май тӱҥалтыште ужалаш луктам, – В.Еменгулов палемда.
«Кызыт пекинский ковыштам шындаш тӱҥалыныт. Тудо чапле лийже манын, мом шотыш налман?» – йодым.
– Пекинский ковыштам ончен моштыман. Тудо кечан верым ок йӧрате, сандене ӱмылан верыш шындаш йӧнанрак, уке гын вуйым поген ок шукто, пеледалташ тӱҥалеш.
Тыгак шем кага деч шекланыман. Ковышташте тудо коеш гын, лӱмын аярым шавыман. Южыжо ломыжым кышка. Мыйын шонымаште, кызыт кагам аяр дене гына пытараш лиеш. Кушкыл шем вурген лиеш гын, мландым вашталтыман, – палемда пакчазе.
Вольыкым ашна
Валентин Степанович вольык ден кайыквусымат ашна. Индолудо, тыглай лудо, комбо, тӱрлӧ урлык чывыже улыт. Чывиге ден лудигымат шке луктеш да ужала.
– Ныл инкубаторем уло, иктыжым шке ыштенам. Икымше тӱшка игым шкалан ашнаш луктам. Тений муным декабрьыште оптенам, 5 мартыште лудиге ден чывиге лектыныт. Кызыт вес тӱшка муным оптенам.
Кок ушкалым да кум ӱшкыжым ашнем. Нуным электропасту «кӱта». Эрдене луктын колтем да кастен поктен пуртем. Электропастух гыч вӱта марте шпагат кандырам шупшынам. Кок шпагат кандыра коклаште каят, ӧрдыжкӧ огыт лек, ток деч лӱдыт. Шӧрым, ешлан ситышым коден, пазарыш ужалаш коштам, – ойла Валентин Степанович.
Валентин Еменгулов моткоч тыршыше айдеме, нимогай паша деч огеш лӱд. Тудлан Лидия ватыже, тыгак кум икшывыже да кок уныкаже полышкалат. Ончыкыжымат суртозан пашаже вораҥын шогыжо, сай лектыш лийже.