Советский районышто Кӱшыл, Изи, Руш, Кугу Кодам ял-влак улыт. Нуно поснак совет жапыште вияҥыныт, кушкын толыныт. Кызыт икте-весышт дене ушалтыныт, манаш лиеш. Рӱдылан Кугу Кодам ял шотлалтеш. Тыште школ, йочасад, ФАП, тӱвыра пӧрт, книгагудо, кок кевыт, почто, колхоз правлений, ферме улыт. А Руш Кодам ялыште черке уло. Ты кундем кызыт Кужмарий ял шотан илемышке пура.
Газым, вӱдпучым шупшмо
Кодам кундемысе ял-влак йыгыре верланеныт. Ялын лӱмжӧ кузе лекме шотышто тыгай легенде уло: «Кум изак-шоляк, илаш мотор верым кычалын, чодыра дене ошкылын. Нуно ты кундемышке миен лектыныт. Ик шольыжлан вер путырак келшен да «Мый тышанак кодам» манын. Тыге «кодам» манме шомак кундемын лӱмышкыжӧ савырнен да вершӧрлан шочашыже негызым пыштен.
Тыште илыш условий неле манаш огеш лий. Ты вершӧр Йошкар-Ола деч 55 меҥге тораште верланен. Тышке кечеш кум гана ола гыч микроавтобус кудалыштеш. Сандене рӱдолашке каяш манын, икмыняр меҥгым йолын ошкыл лекман огыл. Яллашке газ толеш, кажне суртыш вӱдым пуртымо. Еҥ-влак пашам ышташ Советский посёлкышко, Йошкар-Олашке, Российысе кугу олалашке кудалыштыт. Тӱҥ шотышто «Акашево» чыве фабрикышке пашаш вашкат. Икмыняр еҥ верысе Киров лӱмеш сельхозартельыште тырша.
Сай урлык дене пойдаралтыт
Ты кундемыште Киров лӱмеш колхоз аралалт кодын. Тачысе кечылан тыште тӱкан шолдыра вольык урлыкым уэмден толыт, шӧрым сдатлат, икияш, кокияш шурным ӱдат, ачалыме тӱрлӧ пашам шуктат. Шӧрым Татарстан кундемышке колтат. 2019 ий шошым колхозым Кужэҥер посёлко гыч Василий Михайлович Иванов вуйлаташ тӱҥалын.
«Идалыкат пеле жапыште шӧр лӱштышым кугемден кертме. Лейкоз черан ушкал-влакым чыла пытарыме. Ме шуко шӧрым пуышо сай урлык (племенной) тӱж тунам эре налына. Ты жапыште Киров область гыч 23 шем-ола, тушечак вес озанлык гыч эше 8, вара У Торъял районысо «1 май» колхоз гыч тӱкан шолдыра 23 вуй вольыкым конденна. Кызыт теве «Ярославский» урлык дене пойдаралтынна. Иваново область гыч тыгай урлык 34 тӱж тунам налынна.
1000 гектар шурно пасуна уло. 250 гектар кумдыкышто кудалтен кодымо, яра пасушко кокияш шурным ӱдышна, тӱҥ шотышто – сай сорт уржам, шыдаҥым. Кок ийыште шуко паша ышталтын. Кредитым налынна. Кузе-гынат илен лекташ тӧчена. Пашанам вораҥдарен колташ манын, кодшо ийын Марий Элысе ялозанлык да кочкыш министерстве гыч субсидийым пуэн. Ты полыш деч посна озанлыкланна йӧсӧ лиеш ыле.
Телым тыште 29-30 еҥ тырша. Пасу паша тӱҥалме жапыште ме еҥ-влакым договор почеш пашаш налына. Ончыкылыклан тӱкан шолдыра вольыкым ешарен толаш, шӧр лӱштышым шукемдаш, яра пасум уэш курал-ӱдаш шонена. Шке жапыштыже колхозышто 5 тӱжем гектарыште мландым курал-ӱденыт. Кызыт пел кумдыкышто куэрла кушкын шогалын. Кажне кечын Кужэҥер посёлко гыч тышке пашам ышташ кудалыштам. Армий гыч толшо эргым мыланем полышкала, пеленем тырша», – ойла Василий Михайлович.
Усталык шӱлышан, пашаче вуйлатыше
Кӱшыл ден Кугу Кодам ялла коклаште колхозын комплексше верланен. Тудым Кужмарий селан ӱдыржӧ, зоотехник Людмила Ивановна Ялганова ятыр ий вуйлата.
Кугу Кодам ялышке марлан толмекыже, вигак ты пашам шукташ тӱҥалын. Сергей пелашыже оксам ышташ кугу олалашке кудалыштеш. Вате-марий кум эргым ончен куштат. Ӱдырамаш – чолга, пеҥгыде вуйлатыше. Эр-кас эре фермыште тырша.
«Фермыште 15 еҥ пашам ышта: ныл доярке, коктын презым ончышо, кум тракторист, тыгак слесарь, осеменатор, ветеринар да молат. Ушкал, туна, презе-влак шогат. Комплекс ондак кугу лийын, сандене кызыт шуко вӱта яра шинча.
Пашаеҥ-влак дене ме икойыш шуын пашам ыштена. Южгунам умылыдымаш лектеш гынат, ме вашке сӧрасена. Вольыкым жапыштыже пукшена, яндар южышко луктына», – мане Людмила Ивановна.
Чолга ӱдырамаш дене ял илыш нерген чон почын мутланышна. Ситыдымашлан тудо южо вере уда корно улмым палемдыш. Сандене шошым, йӱран годым тыгай уремлашке машина дене кудал пураш огеш лий. Тудын мутшо почеш, кызыт уремыште волгыдо. Верысе калыкын оксаже кӱшеш меҥгылашке лампе-влакым вераҥденыт.
Опытан зоотехник ялыште ушкалым ончышо-влакын шагалемын толмышт нерген тургыжланен ойлыш.
«Ончыч Кӱшыл, Изи, Руш, Кугу Кодам ялла гыч кӱтӱ олыкышко лектын. Кызыт икте гына кодын. Кажне ийын вольык шагалемеш. Тидыже тӱрлӧ амал дене кылдалтын. Вольык черле улмылан але илалше-влак вий-куат ситыдымылан кӧра ушкалым ужалат. А самырык-влак вольыкым ынешт ашне», – каласыш тудо.
Л.Ялганова шкежат ончыч ушкалым, тунам, презым, шорыкым, сӧснам ончен. Жап чӱдылан кӧра кызыт ушкалым огеш ашне. Презым гына куча.
Озаватын кум эргыже аван ӱшанле эҥертышыже, сай полышкалышыже улыт. Мӧнгыштӧ чылан пашам ыштат: лумым эрыктат, вольыкым ончаш полшат, кочкаш шолтат, кӱварым мушкыт. Эн кугуракше, Дима, Марий лесохозяйственный техникумышто кокымшо ий крановщиклан тунемеш, Илья Кодам школышко 6-шо классышке, Ваня 1-ше классышке коштыт.
Л.Ялганова – тале кидмастар, сай озавате, усталык шӱлышан ӱдырамаш. Жапыштыже марий тувырым, юмылук солыкым, нершовычым ятыр тӱрлен. Кызыт гына кидышкыже имым огеш нал. Верысе «Кодам сескем» фольклор ансамбльышке вич ий утла коштеш.
Книга – калыкын чонжо
Кугу Кодам ялысе книгагудышто паша кузе кайыме шотышто библитекарь Ирина Геннадьевна Ялганова дене кутырышым. Шкеже ты кундемыште шочын-кушкын, тышкак марлан лектын.
Пандемийлан кӧра книгагудышто пашам онлайн йӧн дене ыштат. Краеведенийлан утларак эҥертат.
«Фондыштына 5 тӱжем 247 книга уло. Тушеч 179 книгаже – марла. У книга шагал. Фондна утларакшым краеведческий книга-влак дене пойдаралтеш.
Онлайн йӧн дене видеорепортажым ончыктена, онлайн выставкым, информационный шагатым эртарена. Тудым ме ВКонтакте соцсетьысе «Кадамская библиотека» группышко вераҥдена. Выставке-влакым марий, руш писатель-влакын лӱмгечышт дене кылдена», – ойлыш Ирина Геннадьевна.
Советский район Кодам ялын ончыкылыкшо шотышто колхоз илыш могай-гынат ӱшаным шочыкта. Вет ялыште озанлык уло гын веле вершӧр чаплана, тӱзлана, тыге калыклан паша верат лектеш. А тыште чыла тидыже уло.
