«Кырмыж» шомак кормыж гыч лектын, маныт. Ялым негызлыше еҥ шке тукымвожшым «кормыжыштыжо кучен» ойлат, сандене яллан тыгай лӱмым пуымо.
Э.А.Монахова Кужэҥер район Кырмыж ялыште шочшо да марлан кайыме, моло тӱрлӧ амаллан кӧра тиде ял гыч кайыше еҥ-влакым кычалеш.
Шке кумылын шымла
Эльвира Монахован шочмо нерген документыштыже Кужэҥер район кугу Лаждӱр ял возалтын гынат, шочмо ялжылан Кырмыж ялым шотла. Тудо шочмо ял, тушан шочшо еҥ-влак нерген утларак пален налнеже. Ынде кумшо ий почела марий ӱдырамаш, шке ешыжым, родо-тукымжым ӱжын, кумалтышым эртара.
Э.А.Монахова – военный, армийыште коло кандашымше ий служитла. 1985 ийыште Кужэҥер район Йӱледӱр школым, 1990 ийыште МарГУ-со биохим факультетым тунем пытарен. Руш рвезылан марлан лектын, сандене руш йӱлам кучен. А пытартыш жапыште Эльвира Александровна марий тӱвырам шымла. Тудым марий пайремлаште, мероприятийлаште ужаш лиеш. Кидышкыже фотоаппаратым налеш да, илышын татше-влакым вес еҥ-влаклан ужын кодаш манын, фотокартычкым, видеом ышта. Шочмо Кырмыж ялже нерген сведений-влакым кычалше еҥ семын сайын умыла: историйым возыман.
Историй гыч
1859 ийыште Шишкомаш эҥер воктене Кырмыж ял почиҥга лийын. Кок суртышто 8 пӧръеҥ ден 7 ӱдырамаш иленыт.
1874 ийыште 23 суртышто 60 пӧръеҥ да 69 ӱдырамаш иленыт. Нуно 32 имньым, 38 ушкалым да 118 вуй моло тыгыде вольыкым ашненыт, кажныжын мландыже улмаш.
Ял Виче губерний Вӱрзым уезд Шернур волостьыш пурен. Ик купечын пӧртыштыжӧ ик классан Кырмыж школым почмо. Тушто марла да рушла туныктеныт. Тышке пошкудо Умерка ден Бадьино ялла гычат руш йоча-влак тунемаш коштыныт. 1910 ийыште ик классан училище почылтын, а совет властьын икымше ийлаштыже – тӱҥалтыш школ. Тудо 1949 ий марте пашам ыштен.
1932 ийыште Кырмыжыште «Ӱжара» колхоз ышталтын, 20 ий гыч тудым «У Лаждур» колхоз дене ушеныт.
Кырмыж ял гыч Кугу Отечественный сарыш 27 еҥ каен, тышеч латиктын пӧртылыныт. Нине фронтовик-влак кокла гыч шым еҥын лӱмжӧ гына Шарнымаш книгаште возалтын. Э.Монахова нунын лӱмыштым да родо-тукымыштым рашемдынеже.
Тукымжым пагалыше
Эльвира Монахова ынде икмынярымше ий тукымвож пушеҥгым ышта. Иктаж йодыш лекме але тыглай марий шомакым умылаш кӱлмӧ годым вигак аваж деке йыҥгырта.
«Мый 1968 ийыште шочынам. 1959 ийыште Кырмыж ял гыч Виктор Соколовмыт пытартышлан каеныт, – манеш Э.Монахова. – Ялнан ончыкылыкшо уке манын, эн ончыч школым петыреныт, вара – кевытым. Электротул воштыр-влакым пӱчкеденыт. Тунам ялысе калык, нигуш пураш ӧрын, кок меҥге торасе ялыш, Лаждӱрыш, илаш каен».
Э.Монахова яра жапыштыже архивлаште материал-влакым пога. Метрический книгаште сурт-влак Кырмыж але Кугу Лаждӱр ял манын возалтыныт. Сандене чылажым радамлаш ок лий. Гороховмыт, Соколовмыт, Богдановмыт шке тукымыштым шуят.
Шукыж годым Э.Монахова шке ялжым, йоча годсо илышыжым ойлымо годым кочажым, Пётр Михайлович Гороховым, шарналта. Шинчаже начарын ужмылан кӧра кочажым 1943 ийыште Ижевскысе заводышто комиссоватленыт. Ялыш пӧртылмекше, ик жап колхоз председатель лийын, вара 70 ий эртымеш, лесниклан пашам ыштен. 1979-1982 ийлаште Лаждӱр кундемыште шынден кодымо чодыраже кызыт одарланен кушкеш.
Эльвира Александровнан шонымыж почеш, Кырмыж ялыште шочшо да кызытсе жаплан ийгот дене эн кугурак еҥ – 76 ияш Анатолий Петрович Горохов. Э.Монахован аваже Елизавета Петровна Мухина (ӱдыр фамилийже Горохова) туддеч кум ийлан самырыкрак. Нуно кызыт Кугу Лаждӱр ялыште илат.
Лаждӱр кундемыште
«Август тӱҥалтыште велосипедыш шинчым да Лаж вӱд тӱҥалме верышке, тыгак йырым-йырысе илышым, пӱртӱсым ончен кошташ тарванышым, – каласкала Эльвира Александровна. – Эркын кудальым да тысе кундемым ончен савырнышым. Олыкышто Шорсола ялысе кӱтӱштӧ лу ушкал коштеш ыле. Кугу Лаждӱрыштӧ ондак кажне еш кок ушкалым ашнен. Изи Чарнурыш миен шуым. Туштат кӱтӱчӧ вате-марий дене мутланымек, 12 ушкал улмым рашемдышым. Олык тор да йожга шудо дене кушкын пытен…
Ожно кажне ялыште мыняр ферме ыле?! Теве Кугу Лаждӱрыштӧ вольык комплекс лийын. Тушто 800 ушкалым, 200 тунам онченыт. Посна блокышто тӱж ушкал-шамыч шогеныт. Тыгак сӧсна, имне, ӱшкыж ферме лийыныт. Сеснурышто шорыкым ашненыт, Кӱшыл Нольдӱрыштӧ – ушкал ден сӧснам, Кожласолаште – ушкалым. Йӱледӱрыштӧ, Шӱдымарийыште ятыр ферме лийыныт. А кызыт шолдыргышо вӱтам ужат да шучкын чучеш: ял-влак пытат. Теве Руш Олма ялыште ик ен гына ила, Кожласолаште (Марий Олма) илат, но ик йочат уке. Ик жапыште Кожласолаште ялысе кӱ пӧртан оза-влак тышеч вес вере илаш каеныт.
Кугу Лаждӱр школышто тений 21 йоча тунемеш. Футбол дене модмо кугу капка шога. Воктеныже кӱкшӧ шудо кушкын. Шинчавӱдем тольо. Тыгак нӧлпӧ дене ыштыме изи капка уло. Школыштак йочасад верланен. Йӱледӱр школыштат тунемше шагал. Чонемлан моткоч каньысырын чучо. Кунар ий эше марий ял, йылмына, калыкна илат, ала? – каласкала Э.А.Монахова.
Шочмо вер вийым пуа
Кырмыж ял ХIХ курым тӱҥалтыште шочын. 1973 ийыште тудым учётный данный гыч кораҥдыме.
Шым уреман Кугу Лаждӱрыштӧ Кырмыж ялысе еҥ-влак чыланат ик уремыште эҥер вес серышке верланеныт, тудым варажым Заречный манын лӱмденыт. Кызыт ты ялат иземеш. Шӧрын шинчыше пӧрт-влакым, йӧралтмеке, пулан рончат. Заречный уремыште, мутлан, 9 пӧрт яра шинча.
Могай шонымаш дене Э.Монахова Кырмыж ялыш чӱчкыдынак пӧртылеш, тыште шочшо ден илыше-влакым кычалеш? Тидын нерген тудо тыгерак каласыш:
– Ме шкенан тукымнам, йӱланам палаш огына тӱҥал гын, памашшинча петыралтме семынак марий калыкын вийже йомеш, маныт. Кумшо ий Кырмыж ялыш кумалаш коштам да кӧргышкем акрет годсо вий пурымым путырак чот шижам. Тукым шӱжаремат тений тидын нерген каласыш. Ача-аван ныл шочшыжо улына: мый, Сергей, Миша, Рудик шольым-влак. Нунын шочшыштат, тукымвожнам палышт манын, Кырмыж ялышке кондыштарена. Ме Юмо деч илыш перкелыкым марла йдын кумалына. Мелна, туара, пурагорка дене тоштыеҥым уштена. Ялышкына сортам шке пӱтырен намиена. Вий-куат толешак, тидым моткочак шижам.
Мо оҥайже: ондак Ший памаш лӱман эҥер йогымо верыште кызыт памаш шочын. Тудым эрыкташ шонена. Куэ дек миен шогалат, ӧндалат да пуйто мланде йымач ӱнар лектеш. Ялыште ик суртат уке гынат, вийже шижалтеш. Курык саҥгаште шинчыше ял верыш миен толмеке, пошкудо-влак дене кутырымеке, мландӱмбалне ошкылмыжо чоҥештымыла чучеш. Кырмыж поян, ару, яндар ял лийын, сандене, можыч, шке тукымвожым шижын, вийым налына.
Кырмыж ялышке Соколовмыт ден Гороховмыт тукым-влак погынен толыт. Нуно чыланат марий тувырым чиен мият, кужу ӱстембалым вераҥдат, кугу подым сакалтат, чывым шолтат. Тыште каналташ йӧнанрак лийже манын, кугу палаткым шындат. Кырмыжыште тынеш пурышо еҥ-влак иленыт, сандене черке гыч налын, сортам намият да эн ончыч руш йӱла почеш кумалыт. А вара, ялысе куэ деке миен, марий йӱла почеш Юмылан пелешта.
1970-ше ийлаште Кужэҥер районышто Бадьино, Умерка, Богатыри, Руш Сеснур ял-влак пытеныт. Тушеч еҥ-влак шкешт каеныт, а марий-влакын верланыме Кырмыж ял гыч поктен колтеныт манаш келшен толеш.
Эльвира Терентьева.
Фото-влакым еш альбом гыч налме.