«Пушым кузе лӱмдет, туге тудо иеш» манмым шарнеда? Капитан Врунгельын тиде ойжым еҥ-влак кевытлан, кафелан але иктаж вес заведенийлан лӱмым пуымо годым шотыш налыт але уке, каласаш неле. Кеч-мо гынат, уремыште вашлиялтше лӱмсакыш-влак кокланже шонаш таратат, воштылашат кумылаҥдат.
Калыкын ушышкыжо пуренак шинчаш манын, предприниматель-влаклан сайынак тыршаш логалеш. Тӱжвал сын да чевер чия-влак дене веле кызыт нигӧм от ӧрыктаре. Садлан оза-влак тӱрлӧ йӧным кучылтыт: йот йылмыласе мут-влакым але шкенан йылмысе шомак-шамычым тусо буква-влак дене возкалат, оҥай лӱмым шонен луктыт. Теве ик кафеште «Папа – тут» манын возымо. Тышке икшыван пӧръеҥ-влак уло кумылын толыт дыр. А ава ден йоча-влак ты жапыште, очыни, «Мамин хвостик» йоча вургем кевытыште жапым эртарат. Кевытлан тыгай лӱмым пуышо-влак мыскара кумылан улыт, коеш, но икшывым «поч» манын лӱмдымышт дене нуно мом каласынешт ыле, ала…
«Шкенан лӱмна дене тыланда вигак шинчашкыда пернаш, ушышкыда да чонышкыда шыҥаш тӧчымӧ. Тидым ышташ лиешыс», – умылтарат Йошкар-Оласе «ЁбиДоёби» лӱман кафен вуйлатышыже-влак. Вара рашемдат: ты ойсавыртыш такшым япон йылме гыч «Арня кече – шуматкече» манын кусаралтеш. Оҥай лӱман кафе почылтмеке, тушко ятыр еҥ кошто, кажнын ончалмыже шуын, очыни. Ну мом каласаш? «Пиар» – сай ошкыл. Умбакыже тыгай «пуш кузе ийын кая», илыш ончыкта.
Кугыжаныш йылме – кокыт
Олаштына оҥай лӱман заведений-влакым шуко ужаш лиеш. Но лӱмым пуымо – ик паша. Тудым эше лӱмсакышеш чын возыман, кӱчык умылтарымашым, паша жапым рашемдымашым да моло текстымат чын серыман. Республикыштына кок кугыжаныш йылме уло, садлан информаций рушла веле огыл, марлат возалтшаш. Тидым верысе самоуправлений орган-влак тергышаш улыт. Марий Элысе йылме-влак закон дене келшышын, республикысе калыклан информацийым пуымо годым Правительствын йылме-влакым кучылтмо шотышто 329 №-ан пунчалже тидым ышташ йодеш. (Постановление Правительства Республики Марий Эл от 08.12.2010 N 329 «Об утверждении Положения об использовании языков при публикации общественно значимой информации на территории Республики Марий Эл»).
Руш йылме гыч марий йылмыш кусарымаш сомылым В.М. Васильев лӱмеш йылмым, сылнымутым да историйым шымлыше марий институтын йылме пӧлкаштыже тыршыше пашаеҥ-влак шуктат. Но чыланак нунылан кусараш пуат мо? Такшым лӱмсакышлан заказым пуышо еҥ эн ончыч архитектур ден градостроительство управленийыш йодмаш дене мия. Тыште возышаш текстым МарНИИ пашаеҥ-влаклан кусараш пуаш темлат, кузе да мо лийшашым умылтарат. Уремлаште вераҥдыме ямде лӱмсакыш-влакым ола администрацийын тергыше пӧлкаштыже тыршыше пашаеҥ-влак шуктышаш улыт.
Воштылаш ала…
Кусараш кӱлеш манын палена лийже, но кузе тидым ышташ – уке. Очыни, садлан южо кевытыш миен шогалат да, марла возымо текстым лудмеке, нимом от умыло. «Мыланна Тачана кокай кусарен», – ышталыт кевытче-влак. «Тудыжо кӧ?» йодышлан «Мемнан дене кӱварым мушкеш. Марла сайын мошта», – малдалыт. Тачана кокай шке йылмыжым пагала да полшаш тыршен улмаш, но кусарымаш пашаште содыки йылмын литератур нормыжым палыман шол. Йошкар-Ола уремыште ошкылшыла, Тачана кокай-влакын кусарымаш текстышт уке-уке да вашлияш логалеш. Руш-влаклан – керек, но марий-влаклан южгунам йӧндымын, намысын чучын колта. «Чыташ ок лий. Молан нигӧ кусарен ок пу?» манше-влакат улыт.
Телым МарНИИ-ште кусарыме паша шотышто конференций эртаралте. Тушто филологий науко кандидат Галина Алексеевна Эрцикова лӱмсакыш текстлаште марий йылмым чын кучылтмо шотышто докладым ыштыш, презентацийым ончыктыш. Лӱмсакышым возышо-влак «ӱ, ӧ, ҥ» буква-влакым возен огыт мошто, садлан «кӱпчык, шӱргӱштыш, пӧръеҥ, пӧлка» олмеш «купчык, шургуштыш, поръен, полка» лийын шинчеш. Южгунам марий алфавитыште вашлиялтдыме у буква-влакат шочын шинчыт але ик буква олмеш весе возалтеш. Теве лектын вочшо буквалан кӧра Транспорт министерстве «транспорт министервыш» савырнен, а «кредит пуалтеш» олмеш «кредит пуалеш» лийын шинчын да молат. Мутат уке, марий йылмым палышылан тидыже – воштылтыш.
Шукерте огыл Сомбатхейысе «Элем» лӱман кевыт воктеч эртен кайышна. Кевытын лӱмжӧ могай мотор! Лӱмсакышыште кевытлӱм пелен «Дом мод» манын серыме. А воктеныже марла – «Модмо пӧрт». Тиде «модмо пӧртыш» модаш пурен лекташ шонен пыштышна.
Тыште вургемым ужалыше дене кузе тыгай томаша лийме нерген мутланышна. Моланжым тудо умылтарен огеш керт, вет лӱмсакышым ямдылаш заказым веле пуэн. Заказым шуктышо организаций пашаеҥ-влак дене мутланышна. Нуно мыланна тыгерак умылтарышт: «Ме увертарымашым марла возаш кӱлмӧ нерген палена. Садлан Яндекс кусаркалыше веб-службо дене пайдаланыме. Тушто рушла гыч марлаш кусараш лиеш».
Тыге гын, Яндекс кусаркалышет чылт мыскараче улмаш. Тудын полшымыж денак Йошкар-Олан ик рӱдӧ уремыштыже верланыше «Магазин конфет» «Кевытыш кампет» манын лӱмдалтын.
Лӱмсакышым ыштыше-влаклан Яндексыште кусараш лиеш манын кӧ ойлен, ӧрат веле. Тушто марий йылме веле огыл, тӱнямбалне кумдан кучылталтше йылме-влак шотыштат йоҥылыш шуко кая. Ты веб-службын машинный кусарымаш пашам вуйлатыше дене шочмо йылмына шотышто мутланаш кумыл лекте, но тудын дене шонымо семын кылым ышташ ок лий шол. Тудо вет ны марий, ны руш огыл.
Моло вере кузерак?
Такшым лӱмсакышеш возымо текстыште йоҥылыш-влак шотышто нелылык кок кугыжаныш йылман моло регионлаштат вашлиялтеш. Татарстан Республикыште, мутлан, ты ситыдымашым тӧрлаш манын, предприниматель ден организаций-влак коклаште конкурсым увертареныт ыле. Лӱмсакышым эн чаткан да чын ыштыше-влаклан сай пӧлек пуалтын. Улшо закон-влак кок йылме дене нигӧмат виеш возыктен огыт керт гын, тидым ышташ конкурс мыняр гынат кумылаҥда.
Татарстанысе але Башкортостанысе тӱвыра учрежденийласе кабинет омсалаште рушла, пеленак татарла я башкирла возымым ужаш лиеш. Мемнан республикыште тыгай иктаж вере уло мо? Теве Бирский район Кужнур селаште урем лӱмымат марла возен сакыме. Башкортостанысе калык-влакын йылмышт шотышто закон почеш тидым ышташ лиеш.
Башкортостан Республикысе верысе упрваленийын ик сайтыштыже тыге возымо: «Мемнан республикыште визуальный информацийым йоҥылыш пуымылан 5 гыч 10 минимальный пашадар кугытан (юридический лица-влаклан – 50 гыч 100 марте) штрафым тӱлыкташ лиеш. Но Гражданский кодекс почеш предприниматель-влак лӱмсакышеш возалтше йылмым шке ойырен налын кертыт».