Кызыт южышт «амал», «толчок» значений дене «шӱкалтыш» у мутым кучылтыт. Мылам гын ты статьям сераш Герман Пироговын «Не флюгер я держать свой нос по ветру…» статьяже («Марийская правда», 2018 ий 14 сентябрь) тыгай шӱкалтыш лие. Тудо возен: «Псевдоним «Олык Ипай» Ипатий Степанов взял в подражание одному из русскоязычных поэтов своего времени – Владимиру Луговскому (1901-1957), довольно известному, чьи стихи молодой марийский поэт выделил для себя как любимые. Слово «олык» означает «луг». В.Луговскойын поэзийжым йӧратымыж нерген Ипай Степанов иктаж-кушто да иктаж-кунам возен але уке – ом пале. Миклай Казаков Олык Ипайын ик эн лишыл йолташыже лийын, нуно коктын А.Пушкинын ятыр мурсаскажым кусареныт, чон почын шуко гана кутыреныт. Вараже Казаков шке туныктышыж нерген кугу шарнымашым возен, но тушто Ипайын Луговскойым йӧратымыж нергенат, тудын фамилийже семынрак йоҥгалтше псевдонимым налмыж нергенат нимо ок ойлалт.
Г.Пирогов «Олык Ипай» лӱмын кузе шочмыж нерген возымыжым шке геройжын мутшо денат, иктаж-могай вес факт денат ала-молан пеҥгыдемден огыл, санденак тиде поэтын творческий корныжым кеч изишак палыше еҥ-влакын чоныштышт Пироговын шомакшылан ӱшаныдымаш кумыл шочде огеш керт.
Морко вел Тойметсолан эргыже Ипай Степанов шке стихше йымалан «Олык Ипай» лӱмым икымше гана 1929 ий майыште шынден. Тиде жаплан самырык руш поэт В.Луговской элысе лудшо-влак коклаште нигузеат «довольно известный» лийын кертын огыл, шонем. Моланже раш: савыкталташ 1925 ийыште гына тӱҥалын, вес ийын икымше книгажым («Сполохи») луктын. Да эше: Луговскойым Ипай «любимый» поэтлан шотлен гын, молан ик стихшымат кусарен огыл?
Кок литератор, Михаил Калашников ден Олык Ипай, ик ялыште да ик ийыште шочыныт. «Марий коммуна» газетыште пашам ыштымем годым (1967-1991) Михаил Степанович мемнан культур, литератур да искусство отделыш чӱчкыдын толеден. Икана, 1977 ий 4 апрельыште, писатель-влакын шоялӱмышт нерген шомак лектат, тудо тыге каласыш: «Те огыда пале вет, мыланем да Олык Ипайлан, Тойметсолан кок эргыжлан, псевдонимым Сергей Чавайн муын пуэн. Тудо мане: «Ме олыкмарий улына, но Морко велне чодырат шагал огыл. Ипайлан Олык псевдоним келшен толеш, а тыланет, Микале, Кожер лач лиеш». Тулеч вара ме Олык Ипай да Кожер Микал лӱм дене серкалаш тӱҥална».
Кугу писатель ден самырык автор-влак коклаште тыгай кутырымаш чынак лийын але уке – тидым мый нимо денат пеҥгыдемден ом керт. Но Калашников ты «историйым» шонен луктын огыл манын ӱшанем.
А ӱшанаш чыла негыз уло. С.Чавайн талантан рвезын поэзийлан чылт келшыдыме (Мичан, Мичаш, Степанов) лӱмтамга дене возкалымыжым ужын-пален шоген да тудлан творчествыште ача семын полшен. Тыгодым шоналтен, векат: «Олыкмарий огыл гын, кӧ весе тыгай – Олык – лӱм дене серышаш? Руш сылнымутышто прозаик Луговоят, поэт Луговскоят улытыс».
Олык Ипайын лӱмжӧ марий калыклан чыла шотыштат моткоч шерге. Сандене тудын илышыж нерген каласкалымашке нимогай манеш-манеш логалшаш огыл. Теве Ю.Артамонов «Чавайнын куэже» повестьыштыже серен, пуйто «мотор тугай, моткочак ӱҥышӧ» самырык поэтлан сылнымут лӱмым Тыныш Осып темлен. Пуйто тиде рвезе «Ипатий Луговой» манын подписатлыме почеламутлажым «У вий» журнал редакцийыш кондеден. «Кузе тыге, – йодын икана Тыныш, – шкеже шочмо йылмет дене возет, а псевдонимет марла огыл. Ялыштет тыйым Ипай маныт дык, тылат Ипатий Луговой огыл, а Олык Ипай лийман. Ужат, кузе йоҥгалтеш!»
Повестьыште чыла тидым С.Чавайн шкежак, О.Тынышын тылеч ончыч ойлымыжым шарналтен, журналист К.Коряковлан каласкала.
Ипатий Луговой гыч Олык Ипай кузе шочмым Ю.Артамонов шонен луктын огыл – тудо Тынышын ватыжын, Анна Борисован, шарнымашыжлан («Калык шӱмыштӧ» шарнымаш сборник, 1978) эҥертен. Марийжын колымо деч вара вич ий гыч тиде ӱдырамаш ушештарен возен, кузе Ипайлан у лӱмым шонен мумыж нерген Тыныш Осып икана Чавайнлан шкеак каласкален, пуйто тудыжо, Сергей Григорьевич, ты шотышто тумарте нимом пален огыл.
Тыге лийын кертын мо? Уке докан.
О.Тыныш «У вий» редакцийыш Сергей Григорьевичын ӱжмыж почеш 1928 ий шыжым толын, лач талук гыч Озаҥ пединститутыш тунемаш каен. Нине латкок тылзе коклаште самырык Ипай журнал редакцийыш шке мурпогыж дене драматург Тыныш Осып дек огыл, а кодшо ийлаштак моткоч лишыл еҥыш савырныше Чавайн деке куржталын, кажне мутшым шулен колыштын, шӱмыш пыштен, санденак тудым шке туныктышыжлан шотлен, статья ден стихлаштыже моктен.
И.Олык «Курым муро» книгаже (1933) тӱҥалтыште палемден: «Тиде почеламут-влакем мыйым туныктышо, шемер марий калыкын кугу писательже Сергей Григорьевич Чавайнлан пӧлеклем». «Пелед!» сборникыш (1936) С.Чавайн лӱмеш серыме «Поэт» лӱман триолет аршашым пуртен. А Тыныш Осыпын лӱмжым Ипайын ик возымаштыжат огына вашлий.
Векат, 1929 ий май марте («Олык Ипай» лач тунам шочын, манна) автор южгунам Ипатий Луговой подписьым чынак шынден, но Сергей Чавайн – Тойметсола йыгытын поэзийысе эн лишыл, эн жаплыме еҥже – рушынла йоҥгалтше лӱмлан марий сыным пуымо деч нигузеат ӧрдыжтӧ кодын кертын огыл.
1929 ийыштак Олык Ипай лӱм книгашке кусна: Марий савыктыш тудын Кожер Микал дене пырля кусарыме «Ӱдырамашлан молан ялкор лийман» брошюрым луктеш. 1930 ийыште – эшеат кугу куан: Москошто, Центриздатыште, кум сӱретан «Маске» пьесе савыкталтеш, а Мароблиздат «Сплошной коллективизаций да совет паша» ден «Батрак Йошкар Армий командир лийже» изи книгалам савыкта. Кумытшымат Олык Ипай (Луговоят, Луговскоят, Степановат, Мичан але Мичашат огыл!) марлаҥден.
Икмыняр мут – кӱшнӧ ушештарыме триолет аршаш нерген. Нине триолет-влакым Г.Пирогов кусарен да нунын нерген тыгай умылтарымашым пуэн: «Предлагаю прочесть стих, посвященный 47-летнему (на то время) Сергею Чавайну, написанный семью триолетами». («Марийская правда», 2018 ий 14 сентябрь).
Но «Поэт» почеламут шымыт огыл, а кандаш ужашан (триолетан). Иктыжым Г.Пирогов куш йомдарен? «Поэтым» 1980-ше ийлаштак Моско поэт Алексей Смольников мастарын кусарен. Икымше триолет тыге йоҥга:
Быть может, песнь моя по нраву
Тебе, искусный мастер мой?
Не зря ль терзал я сердце, право?
Быть может, песнь моя по нраву?
Мой век меня растит на славу,
А что как дар ничтожен мой?
Быть может, песнь моя по нраву
Тебе, искусный мастер мой?
Таҥастарыме шот дене Г.Пироговын келыштарымыжым ончалза:
Большой поэт признает вирши
Мои, быть может, больше всех?
Найдя в них явное и ниши,
Большой поэт признает вирши.
Возьму ли приступом парижи
Иль повод дам поднять на смех?..
Большой поэт признает вирши
Мои, быть может, больше всех.
Лудмо годым вигак умылет: «вирша», «ниша» да «Париж» мут-влак строфашке лач рифмылан кӧра «пурен шинчыныт».
…Сылнымут лӱм-влакым тӱсленрак ончалаш гын, шуко оҥайым пален налаш лиеш. Теве А.Ахматова, М.Алигер, Е.Винокуров, Р.Рождественский (да шуко молат) тыгай фамилиян лийшаш огытыл ыле. Анна Горенко коважын фамилийжым (Ахматова) псевдонимлан налын. Маргарита Алигерын чын фамилийже – Зейлигер. Евгений Винокуров аважын фамилийжым шкаланже псевдонимыш савырен. Вес Евгений, Евтушенко, 12 ияш марте ачажын, немыч Александр Гангнусын, фамилийже дене коштын. 1944 ийыште Зинаида Евтушенко поэзий дене «черланыше» Женя эргыжлан шкенжын ӱдыр годсо фамилийжым серыктен.
Роберт Рождественский 1932 ий июньышто Алтайысе Косиха селаште шочын. Лӱмнерже Роберт Станиславович Петкевич лийын. Ачаже, поляк, 1937 ийыште ешыжым кудалтен каен. Шкет кодшо ӱдырамаш Иван Рождественскийлан марлан лектын, тудыжо ончыкылык поэтлан шке лӱмжым да фамилийжым пуэн.
«Ончыко» журналыште (1981 ий, 4-ше №) Алексей Красноперовын ойлымашыже лектын, тудым «М.Васильев кусарен» манын ончыктымо. Тиде – тунамсе тӱҥ редактор Семён Николаев. Тудын фамилийже чынак Васильев лийшаш улмаш, вет ачажым ялыште Васькин Миклай маныныт. Николаев таҥаш вес поэтын лӱмжӧ Александр Шайдулович Зайникаев огыл, а Шайдуллин Александр Зайникаевич лийшаш ыле (ачаже – Зайникай Шайдуллин). Юрий Галютин (вес семынже Ялзак) псевдоним нерген темылан пеш оҥай стихым возен, вуймутшо — «Лӱм пелен лӱмнерет лийже, «Возаш шочын» маныт иже»:
Илен эртарышт мландӱмбалне,
Да уке лийыч…
Али Баба, Арсак, Эмгак, —
Каеныт ончык да шеҥгак.
Арбан, Пасет да Айзенворт –
Сырен лӱмдалтын «Айдемкрот».
Сайн, Чойн, Микай, охо-о, Макс Майн!
Миронов-Унчо, Азмекей,
Юксерн, Эман, чу, Юзыкайн!
Гентос, Пӱнчерский, Чатлама,
Сави, Ток, Тыныш, Чончурий,
Чавайн, Шкетан, Ломберский,
Як Элексейн, Вишневский…
Лектеденак шогат молат.
Но кодына ме: Ярча, Ояр,
Висвис, Ойган, Ози, Мардан,
Регеж, Яндак –
Мучашым кычалаш ондак.
Шернурыштак вет ала-мос
Епим Болеро ибн Мамай-тос!..
…1950-ше ийла тӱҥалтыште Юрино кыдалаш школын хорыштыжо мурышо ӱдыр-рвезе-влак Сталинский премий лауреат, композитор да дирижёр Вано Мураделилан письмам возеныт. Тудыжо юватылде вашештен, йоча хорлан икмыняр у мурыжым колтен. Тиде серыш «Марийская правда» газетеш печатлалтын.
В.Мурадели нерген возымаште теве можо оҥай. Тиде семмастар (1908-1970) Грузийысе Гори олаште армян ешыште шочын, чын лӱмнерже Иван Ильич Мурадов лийын. А Гори – Сталинын шочмо ола. Вождьым чот пагалымыжым ончыкташ шонымыж дене армян рвезе Иван Мурадов грузиныш – Вано Мураделиш – «савырнен», чыла документшым тидлан келшышын пужен серыктен.
В.И.Мурадели кок оперым, тынарак опереттым да симфонийым возен, дирижёр семын ятыр пашам ыштен. 1968 ийыште тудлан СССР-ын калык артистше лӱмым пуэныт.
Гельсий Зайниев.