Т.Евсеев лӱмеш Национальный тоштерын инициативыж почеш тений августышто Курыкмарий районышто икымше гана православный экспедиций эртаралтын. Православий историй тоштерын пашаеҥже-влак Д.Калмыков-Бережницкий ден С.Пасынкова, Йошкар-Оласе да Марий Элысе епархийын пашаеҥже И.Староверов, В.М.Васильев лӱмеш Йылмым, литературым да историйым научно-шымлыше марий институтын пашаеҥже Н.Федосеева, Т.Евсеев лӱмеш национальный музейын водительже А.Васильев Козьмодемьянск олаште, Яштуга, Цигӓнсола, Ӓвӓсир, Ихотьсола, Атьсир, Шӹргӹдӹр, Марковы яллаште, Паратмар, Йоласал, Пистерлӓ, Пайскырык, Микрӓк селалаште да Угарман областьысе Васильсурск посёлкышто лийыныт.
Кажне ял могай-гынат приходыш пура. Тушто илыше еҥ-влак шке черке, тушто служитлыше, ожнысо событий-влак нерген шарнат. Совет власть годым чыла храмым пытараш тӧченыт, Юмылан ӱшаныше-влакым нимогай амал деч посна кучен наҥгаеныт, ссылкыш колтеныт але лӱен пуштыныт.
Паратмарыште
Паратмар селасе черкым уэш чоҥымо. Тений 30 июльышто тудым святитленыт. Черкын ожнысо верыштыже ялысе клуб верланен. Калык тиде верешак черкым ыштынеже улмаш, но тидлан ваштареш шогышо-влак лектыныт, садлан храмым ожнысо школ кудывечеш чоҥымо.
Юаньсирыште илыше Валерий Павлович Михатов Паратмар селасе храмын историйже нерген тыге каласкалыш: «Черкым 1916 ийыште почыныт. Тудым ныл ий чоҥеныт. Ончыч Виловат селаш коштыныт, колышо-влакымат Виловат шӱгарлаш тоеныт. Матфей Прокопьевич Саракеев, тудым Матьвен Проко маныныт, уло Паратмар селам кидыштыже кучен, черкым чоҥаш полшен. Шкенжымат черке кудывечеш тоеныт, кызыт шӱгаржым йомдарыме. Пеш таза, кугу пӧръеҥ улмаш. Лу имньыже лийын. Тудын шольыжо але изаже Новый Слободасе монастырьышке каен. Авам, Сусанна Степановна, черкыште мурен. Храмым, вара кызытсе шӱгарлам почыныт. Тыштак Йогорка, фамилийжым ом пале, кокымшо гильдий купеч, Виловатысе храмым чоҥен, пеш чот поян улмаш. Олмешыже Михивыр Саракеевым коден. Новый Слободасе монастырь гыч Иларий ача пытартыш священник тыште лийын. Шочынжо Кожерлӓ ялыште, Емешов-влакын родо-тукым гыч. Кандаш ияш тулыкеш кодын. Шужен колымо деч монастырьыш каяш темленыт. Новый Слободасе монастырьыш ончыч кӱтӱм кӱташ толын. Йӱкшӧ пеш сай улмаш. Монах-шамыч йӱкшым колыныт да мураш шогалаш йодыныт. Вара священник марте кушкын.
Паратмар черкыште революций деч ончыч руш священник Николай Талаврин лийын. Вара Иларий ача толын. Эше Христофор поп улмаш. Храмым 1939 ийыште петыреныт. Вара Шапкилӓште Якутовын пакчаште улшо изи пӧртыштӧ служитла ыле. Колышо-влакым шарныме годым ял калык туш коштын. Пеш чот илалше бачышка лийын, пыкше гына ошкылеш ыле. Тудым Паратмар шӱгарлаште тойымо. Шӱгар воктекыже толын, священник эре служитла».
Паратмар ден Юаньсир коклаште святой памаш уло. Тудым Юмын Пеш Яндар Аважын «Всецарица» юмоҥаж лӱмеш святитлыме, рак дене черланыше-влаклан полша.
Йоласалыште
Йоласалыштат черке пашам ышташ тӱҥалын. Тысе СПТУ-м петырыме деч вара оралтым черкылан пӧртылтеныт, а совет жапыште тудым тӱрлӧ семын пужен ыштылыныт. Кызыт мо улшыжым арален кодаш тыршат. Черкын настоятельже иерей Александр Сиситкинын мутшо почеш, ожнысо тӱсшым пӧртылташ шонат. Совет власть жапыште храм пырдыжын ик ужашыжым чиялтен кертын огытыл. Чиям йыгат, но сӱрет – Христосын ыресшым нумалмыже – лектеш. Черланыше еҥ-влак тазалыкым сӧрвален кумалыныт, да паремше-влак лийыныт, ойлат черке пашаеҥ-влак.
Кок монастырь
Эше кок монастырьыште лийме. Нуным уэш почыныт, а ыштышаш паша пеш шуко. Шӹргӹдӹрӹсе ӱдырамаш монастырьым петырымеке, монахине-влак шукынжо Угарман областьысе Васильсурскыш илаш каеныт. Нунын нерген еҥ-влак шарнат, шӱгарлашкышт коштыт.
Пошкудо кова, Цигӓнсола гыч Н.П.Молярова, илымыж годым тыге ойла ыле: «Икана монастырьысе пу храмыште кином ончыктынешт улмаш. Но кино ончыктымо деч иктаж кум шагат ончыч изи пыл лапчык кенета кугу шем пылыш савырнен, кӱдырчан йӱр толын, да волгенче черкым рашкалтен. Черке деч нимо кодын огыл, чыла йӱлен каен».
Тиде зданийыште коммунат верланен, Кугу Отечественный сарын инвалидше-влаклан пӧрт, вара школ лийыныт. Кызыт оралтым черкылан пӧртылтымӧ.
Теве Манефа Баландаеван историйже нерген Никон Игнатьев «Комсомол ӱдыр» повестьыштыже возен. Но чынак лийше событийым тудо вес семын сӱретлен. М.В.Ильмошкина коважын каласкалымыж дене палдарыш: «Манефан аваже Цигӓнсолаште илен. Монашке чодыраште мӧрым поген. Ӱдыр чодырашке куржын, шортын, туштак малашыжат логалын. Тудым муыныт, утареныт. Утарыше монашкыжын лӱмжӧ Дуня лийын. Ӱдырлан Маняша лӱмым пуэныт».
Монастырь воктенак Качырий корем уло. Тудынат лӱмжӧ монахиньын лӱмжӧ дене кылдалтын. Тидын нерген М.В.Ильмошкина тыге ойлыш: «Тыште совет власть жапыште Катя лӱман монашкым пуштыныт. Тудын нергенат ковам каласкален. Тудо тулык ӱдыр улмаш. Пуштмо вереш монашке-влак ыресым шогалтеныт. Ыресше шӱйын камвозын, да ме шогалтен коденна ыле. Варажым нигӧ тудым вашталтен огыл, тыге олмыжат йомын».
Ӓвӓсир монастырь верыштат уэш храмым чоҥеныт, 14 августышто святитленыт. Ожнысо черке кермычым Угарман автозаводым чоҥаш наҥгаеныт. Ик баржыже Сура эҥер вӱд йымаке волен каен. Тиде черке пеш кугу улмаш, тушко вич тӱжем еҥ пурен. Монастырьын ик оралтыштыже кызыт Сурский школ верланен.
Илыш ден колымаш йыгыре коштыт. Шӱгарлаш пурет да коеш, кузе еҥ-влак шке коча-коваштым, ача-аваштым, родо-тукымыштым шарнат. Ойыртемынак Пайскырык шӱгарлаште у часамлам чоҥымаш, тушанак Кугу Отечественный сарыште колышо салтак-влаклан ик ыресым шогалтымаш шарнымашеш кодо. Черкын историйыштыже тыгай шучко савыртыш ончыкыжым ок лий манын ӱшанен кодына.
Йошкар-Оласе да Марий Элысе митрополит Иоаннын благословитлымыж почеш Надежда Федосеева ямдылен.
И.Староверовын фотожо-влак.
