ойла Александр Данильчев.
«ВийАр» тÿвыра да келшымаш кыл мер ушем усталык шÿлышан ÿдыр-рвезе-влаклан пöлеклалтше «Кеҥеж сылнымутчо-2020» семинарым эртарыш. Участник-влак Марий Элын чыла гаяк районжо да тыгак Башкортостан да Мордовий гыч лийыныт.
Александр Данильчев Саранск оласе 26-шо номеран лицейыште эрзя да мокша йылме-влакым лу ий туныкта, филологий шанче кандидат. Тыгак ныл ий наре Мордва кугыжаныш телерадиокомпанийыште корреспондентлан пашам ышта, национальный йылмыла дене передаче-влакым ямдылыше «Сияжар» пöлкаште тырша. Почеламутым, тÿрлö сылнымут произведенийлам воза, кусарыме пашам шукта, «Эрзян моро» (эрзя муро-влак) проектым ямдылен, кумдан палыме ятыр мурым эрзя йылмыш кусарен.
Александр Саранскыште шочын-кушкын, Сурвеле (Сабаево) селасе школым тунем лектын, Н.П.Огарев лÿмеш Мордва кугыжаныш университетыште филологий направлений дене тунем лектын, эрзя да руш йылме ден литературым туныктышо лийын. Марий Элыште эртаралтше сылнымут семинарыш кузе логалмыж нерген рвезе тыгерак каласыш:
– Мый ончыч марий калык нерген веле огыл, финнугор-влак нергенат моткоч шагал паленам. Университетыште гына финн-угор тÿнян сылнылыкшым ужаш да умылаш тунемынам. 2009 ийыште Карлелийысе Петрозаводскыш, 2010 ийыште Пермь кундем Кудымкар олашке финн-угровед-влакын тÿнямбалсе студенческий конференцийышкышт ((IFUSCO) миенам. Вара – Финляндийыш, Венгрийыш… Финн-угор тÿшкаште улмын дене кугешнымаш кумыл кажне гана чотрак веле ылыжын.
2011 ийыште Саранскыште финн-угор калык-влакын молодёжный ассоциаций конгрессышт (МАФУН) эртаралтын. Тушто мый Марий Эл гыч толшо делегацийын кураторжо лийынам. Тыге марий калык гыч лекше еҥ-влак дене палыме лийынам. Моткоч öрынам: могай мотор улмаш марий йылме! Кузе ÿдыр-рвезе-влак сылнын марла мутланат! Тунам ме Алёна Иванова дене палыме лийынна. Тылеч вара мутланена, кылым кученна. Республикыштыда самырык педагог-влаклан эртаралтше форумыш толынам ыле, тунамат ужынна. «Кеҥеж сылнымутчо-2020» семинарыш толаш йöн лекмылан таче лачак Алёналан тауштем. Тудо семинарын организаторжо, тудак мыйым тышке ÿжын. Тидлан моткоч кугу тау.
– Семинар эртен кайыш. Тудо мо дене ушеш кодын?
– Семинарыште мый шкенан «Сияжар» национальный вещаний пöлкан пашаж нерген каласкаленам. Кузе ме передачым ямдылена, мом ыштена да теле-радиом ончышо да колыштшо еҥ-влак дене могай кылым кучена. Кок гана шкенан республикыш вияш эфир дене лектынам. Тыгак Марий Эл да семинар нерген сюжет-влакым ямдыленам. Семинар моткоч чапле да пайдале лийын, шонем. Мый пуйто вес планетышке логалынам. Тыште чылан ик тукым, ик еш гай чучынна. Мылам тÿвыра да сымыктыш аланыште тыршыше уста еҥ-влак дене вашлияш, тÿрлö вере экскурсий дене кошташ, еҥ-влак дене ужын мутланаш моткоч келшен.
Чылажат ласкан, порын эртен. Тыште шуко у шонымаш-влак шочыныт, илыш умылымашем мыняр-гынат вестÿрлемын. Вет кажне йылме шке семынже поян, виян. Кажне йылме да калык илышаш! А тендан республикын поянлыкше – калыкда. Тысе марий калык.
– Александр, тый ятыр ий школышто пашам ыштет, эрзя да мокша йылме-влакым туныктет. Тендан республикыштыда нине йылмылам тунемме шотышто сÿрет могайрак?
– Мордовийыште кум кугыжаныш йылме уло: эрзя, мокша да руш. Саранскыште эрзя ден мокша йылме-влакым кугыжаныш йылме семын туныктат. Класс-влакым икшывын кудо йылмылан «лишкырак» улмыжым шотыш налын шеледат. А районласе национальный школлаште – шочмо йылме семын. Мокша-влакын илыме кундемлаштышт мокша йылмым тунемыт, а эрзя-влакын илыме верыште – эрзя йылмым. Каласен кодымо шуэш: эрзя ден мокша йылме предмет-влакым Мордовийысе кажне школышто туныктат. Олаласе школлаште 2-7 класслаше арняште кок шагат пуалтеш. Районласе школлаште шочмо йылмым 1-11 класслаште тунемыт, тушто эше эрзя ден мокша литератур уло.
Ме ача-ава-влак дене кажне ийын погынымашым эртарена. Нунылан урок-влак кузе эртаралтмым, могай сынан улмым умылтарена, йоча-влак мом пален налыт, почын пуаш тыршена. Да тÿҥ йодыш: молан эрзя але мокша йылме икшывылан кÿлеш? Мый ты шотышто раш ойлен кертам: йылме – поянлык. Айдеме мыняр шуко йылмым пала, тунар тудын ушыжо сайын пашам ышта. Тÿткылык, шонен моштымо вияҥыт. Тыгай еҥ кеч-могай неле ситуаций гыч вашке лектын мошта, виянрак лиеш. Ты койыш вуйлатыме пашаштат моткоч кÿлешан.
– Тугеже ача-ава-влак тидым умылат?
– Умылат. Ме нуным урокышкат ÿжына. Урок-влак модыш семын эртаралтыт. Тушеч йоча кажне гана у ойсавыртышым тунем кая, калыкше нерген шуко пален налеш, кö улмыжым аклаш, весым пагалаш тунемеш, нöлталтше кумылан лиеш. Кузе чыла тидыже ача-ава-влакым ок куандаре? Илыш у йöн-влакым кучылташ йодеш. Кызыт уремыште, поснак олалаште, «йылме тÿня» (языковая среда) шагалрак гын, тудым ме урокышто ыштена. Мый икшыве-влаклан тунемме йылмына дене улшо аудио да видеоматериал-влакым пуэм. Тыгак тÿрлö экскурсийыш коштына, урокыш музыкант ден артист-влакым ÿжына, национальный газет ден журнал-влакым лудына, лончылена.
Мутат уке, ача-ава-влакын кумылышт тÿрлö лийын кертеш, но кокытеланымаш ынже лек манын, мыланна чарныде пашам ыштыман. Мыйын шонымаште, пашатым уло чоным дене, йöратенак ыштет гын, лектыш эре тÿвыргö лиеш.
– Моткоч кугу тау, Александр. Пашат эре сай лектышан лийже.