але Кузе икшыве-влакым арака, тамак да наркотик деч аралыман?
Ожнысек тыге маныт: «Йочам олымбалне тореш кийымыж годым от туныкто гын, кутынь вочмекыже туныктен от керт». Икшывым ушан-шотан айдеме лиймешкыже ончен куштымо йодыш кеч-могай пагытыште эре пÿсö лийын. Но тачысе илышын ойыртемжым шотыш налаш гын, тидын нерген поснак тургыжланаш логалеш.
Йоча кушмыж семын илыш тошкалтыште ошкыл почеш ошкылым ышта, ийготын ик пагытше гыч весыш вонча. Ты вончымашым психологийыште инициаций маныт (лат. initiatio – совершение таинства, посвящение). Эн неле да эн тÿҥ жап – подростко пагыт. Вет тунам икшыве кугыеҥыш «савырна», шкевуя илаш тунемеш.
Кызытсе самырык тукымын йоҥылыш корныш шогалмыже, арака, тамак да наркотик дене варнымыж нерген мутланымына годым Республикысе наркологий диспансерын тÿҥ врачше С.В.Бочкарёв лачак ты темым тарватыш.
– Инициаций могай-гынат социальный тÿшкаште лиеш. Икшыве йочасадыш кая ма, школыш я армийыш. Кажне гана тудо илышын у лончышкыжо кусна. Ончыч теве йоча-влакым октябрёнок тÿшкаш пуртеныт, пионер лияш ямдыленыт, комсомол радамыш ушеныт… Кажне этапыште икшыве у ошкыллан ямдылалтын, правилым але уставым пален, нуным шуктен шоген. Мом ышташ лиеш, мом ок лий – йоча-влак чыла шотыш налын кушкыныт. Тидыже лачак подростко пагытлан келшен толын.
Кызытсе илышыште ты шотышто чоткыдо правил уке. Садлан самырык-влакын ик кÿкшыт гыч весыш вончымашышт але инициацийышт аракам йÿмаш, тамакым шупшмаш да наркотикым приниматлымаш дене кылдалтын кертеш, – умылтарыш Сергей Васильевич.
Кö кузе мошта…
Икшывым кугыеҥ-влак радамыш ушымо йÿла тÿнямбалсе кажне калыкын – шкенжын. Иудей-влакын – «Бар-мицва», индуизм верам кучышо-шамычын – «Упанаяма» йÿла, акрет славян-влакын – «Культ волка». Католик-влак ийготыш шушо подростко-влакым черке общиныш пуртат, конфермацийым эртарат да тулеч моло. Тыгай йÿла-влак модыш семын эртаралт кертыт, южыжо чылт умылаш лийдымыла але йöршеш шучкын чучыт. Кеч-мо гынат, чыла нине йÿла-влак кугыеҥ илышыш вончымашым ончыктат. Утларакше нуно эрге йочам пöръеҥ радамыш пуртымо дене кылдалтыныт.
Африкыште илыше икмыняр племенаште таче кече мартеат оҥай йÿлам шуктат. Тусо калыкын шонымыж почеш, йоча да кугыеҥ – кок тÿрлö айдеме. Кугыеҥ лийме деч ончыч айдеме кöргыштö йоча койыш «колышаш». Садлан, жап шумеке, йоча колышыла коеш, тудым аваж деч нумал наҥгаят. «Ылыжмекыже» тудо изи годсо илышыж нерген шонышаш огыл, пеҥгыде койыш-шоктышан лийшаш. Тудым у сомыллан туныктат, ончыч шылтыме чын-влакым ойлат да тулеч моло.
Е.А.Журавлёв, калыклан психолого-педагогический да социальный полышым пуышо «Доверие» рÿдерысе психолого-педагогический отделенийын специалистше:
Инициаций – индивидумын кушкын толмо корныштыжо могай-гынат у этап. Подростко-влакым кугыеҥ радамыш пуртымаш айдеме тукымын вияҥ толмо корныштыжо эреак ик эн тÿҥлан шотлалтын. Инициаций ÿдыр ден рвезе-вакым мер, еш да социальный илышлан ямдылаш полшен. Тудо кум этап гыч шоген. Икымше этапыште йочам ача-ава деч ойыреныт, вара вончыктарыше йÿла-влакым шуктеныт, а кумшышто у илышыш «путреныт». Тыгай йÿла-влак икшывылан уто умылтарымаш деч посна у статусым «кучыктен пуат», тыге подростко пеҥгыде койыш-шоктышан, мутым кучышо, шотан лияш тунемеш.
Обществыште икшыве-влакын йочасадыш да школыш кайымыштым, выпускной деч вара вес тунемме верлашке куснымыштым посна ритуал, йÿла манаш лиеш. Мутлан, студент илышын шке правилже-влак улыт. Тылеч посна подростко-влакын социумысо инициацийышт ты ийготан-влаклан келшыше тÿрлö субкультур дене варналтын. Молодёжный группировкылаште мом гына огыт ыштыл! Сексуальный илышыште шала койышым ончыктылыт, татуировкым (але корштыктарыше вес сомылым) ыштылыт, эстраде але спорт кумирлан «кумалыт», геройлык койыш, ача-аван авторитетыштлан ваштареш шогымаш… Чыла нине койышым инициацийын суррогатше але псевдоинициаций манаш лиеш. Ты пагытыште айдеме шкаланже «шкенан-йот» але «кÿлеш-оккÿл» умылымаш-влакым рашемда.
Садлан ача-ава-влак шке икшывыштлан еҥ-влак коклаште сайлан шотлалтше инициаций йöн-влакым пуэн шогышаш улыт. Мутлан, тек йоча студент отрядыш, волонтёр я добровольческий движенийлаш ушна, наставник сомылымат шуктен кертеш да молат.
Нуно мом-гынат ыштынешт
Психолог-влакын ойлымышт почеш, подростко пагытыште икшыве шкенжым тÿнян ик эн кÿлешан ужашышлан шотлынеже, ала-мом ыштен кертмыжым шижнеже. Нöргö ушышто у шонымаш-влак шочыт, кумыл ташла. Чыла тиде толкыным, куатым ала-кушко гынат колтыман. Йоча иктаж-могай сомылым ыштынеже, тудлан цель кÿлеш. Но ача-аван «тушкен» пуымо сомыл огыл, подросткын шкенжын шонен лукмо пашаже лийшаш. Тудын нерген ача-ава-влак палышыш огытыл. Вет йоча ынде кугу лийын! Тудо чыла шке шонен мошта! Тыге чучеш…
Тыгай годым подростко-влак шкаланышт келшыше верым кычалыт, кушто нуным умылат. Ты шотышто наркодиспансерын тÿҥ врачше С.В.Бочкарёв тыгерак каласыш:
– Шукыж годым самырык ÿдыр-рвезе-влакым ик идей, ик шÿлыш ушен шога. Тидлан кöра подростко-влак тÿрлö тÿшкалашке вашке пурен каят. Тамакым шупшмаш, аракам подылмаш да наркотикым приниматлымаш эре тÿшкан погынымо годым лиеда. Тыште йоча-влак могай-гынат нелылыкым сеҥаш тыршат, проблемым лончылат, тургыжланат… Пÿсö чон шижмаш ушышто келгын шарналт кодеш. Виян эмоций подросткылан келша веле. Тидын годымак арака, тамак да наркотиклан кöра йоча-влак шкеныштым кугыеҥла чучыт.
Йоча кеч-могай еш гыч лийын кертеш: поян ма, нужна, тичмаш я уке… Тÿшка вий кеч-могай еҥынат кумылжым авалта. Паша гыч примерым кондаш гын, южгунам наркотикым приниматлыше икшыве тÿжвач ончымаштат, мутланымаштат ушан, таза гаяк коеш. Тудо аяр дене варнен кертшаш ыле манын отат шоналте…
Молан тыге?
Сай койышым уда деч ойырен керташ манын, айдеме шонен моштышаш, шке койышлан мутым кучаш тунемшаш. Икманаш, айдемын «рÿдыжö» лийшаш. Сергей Васильевичын ойлымыж почеш, йочам эре шулдыр йымалне арален кийыктыман огыл. Икшыве изинек нелылыкым сеҥаш тунемын кушшаш. Тидым ышташ паша я спорт полшат.
– Ончыч, колхоз паша вораныме годым, икшыве-влак шудым ыштымашкат коштыныт, пасу пашаштат тыршеныт. Ик ача-ават нуным чаманен я чарен огыл. Тыге йоча пашалан веле огыл, а пеҥгыде койыш-шоктышан лияш тунемын. Нелылыкым чыташ тунемше, шке койышыжлан мутым кучышо йоча наркотик, арака я тамак дене варнылаш ок тÿҥал.
Кугыеҥын полшымыж деч посна иктаж сомылым шуктымо годым изи айдеме кугыеҥыш савырна. Тидыже ача-ава деч шкешотан ойырлымаш, илышыште у ошкылым ыштымаш. Поснак эрге йоча нерген ойлымо шуэш. Пöръеҥ – тиде ешын озаже. Тудо вÿдышö. Садлан эрге пöръеҥ койышан кушшаш, ешым чоҥен, виян тÿкымым шуйышаш. Тидым ача-ава-влаклан шотыш налман.
Паша семынак койыш-шоктышым шуараш спорт полша. Ече дене курж теве, мыняр чытыш кÿлеш! Спорт цельым шындаш тарата, уда шонымаш-влак деч кораҥда. Садлан йоча-влаклан спорт дене кылым кучаш йöным пуыза, – умылтарыш Сергей Васильевич.
Икшыве чолган чоҥештен кайыше пикш гаяк. Мардежеш логалеш ма, кечеш когарга… Тудын шке корныжо, пÿрымашыже, нелылыкше да куанже. Но пикш кеч-кунамат йоҥеж гыч чоҥештен лектеш. Тугеже йоҥежше – ача-ава. Пикшым виктарен колтышыжо, тудын кузе чоҥештымыжлан вуйын шогышыжо лачак ме улына. Садлан шочшынам эрыкан кугу тÿняшке ужатен колтымо деч ончыч тушто мо вашлиялтме нерген шижтарыман, осалжым сеҥаш туныктыман.