Марий кундемна «Кугу Какшан» заповедникше дене поснак чаплана. Тудо Медведево ден Килемар районлаште верланен, кумдыкшо дене 21428 гектарым авалта. Пӱртӱсым аралыме ты вер тӱрлӧ кушкыллан, коллан, кайыклан, янлыклан поян.
Специалист-влакын палемдымышт почеш, кызыт заповедникыште 810 тӱрлӧ кушкыл, 225 тӱрлӧ регенче, 410 наре тӱрлӧ поҥго, 249 тӱрлӧ водоросль, 2300 утла тӱрлӧ копшаҥге, 32 тӱрлӧ кол, 189 тӱрлӧ кайык, 52 шӧргочшо янлык да молат улыт. Тусо ятыр кушкылым, кайыкым, янлыкым Российысе, Марий Элысе Йошкар книгалашке пурталтымо.
«Кугу Какшан» заповедникым чумырымылан тений 14 мартыште 30 ий темеш. Ты амал дене кодшо кечылаште заповедникысе илыш, тушто шуктен толмо паша нерген вуйлатышын шанче паша шотышто алмаштышыже А.В.Исаев дене вашлийын мутланышна.
Эр-кас оролат
Заповедникын эртыме кышаже, шуктен толмо сомылжо шкешотан. Историйым шергалаш гын, Марий Элыште «Кугу Какшан» кумшо заповедниклан шотлалтеш. Тудын деч ончыч кок тыгай кумдык лийын улмаш, но тӱрлӧ амаллан кӧра шке пашаштым чарненыт.
1993 ийыште заповедникым чумырымеке, ятыр жап тудын оралтыже тӱрлӧ вере лийын. Эн ончыч специалист-влак МарГУ-н икымше корпусыштыжо тыршеныт, варажым Йошкар-Оласе Оболенский-Ноготков площадь пелен ик зданийыште верланеныт. 2001 ийыште рӱдолаште Интернационалист воин-влакын уремыштышт нунылан посна зданийым ойырымо. Тачат тушто икоян коллектив лым лийде тырша. Ондакысе семынак пӱртӱсым оролымо, шанче, экопросвещений пӧлка-влак пашам ыштат.
– Коллективыште 40 наре еҥ тыршена. Заповедникыште оролымо ныл кордон службо: Аргамач, Старый Перевоз, Шимаево, Красная Горка – уло. Тушто госинспектор-влакын дежурствышт эрта. Нуно заповедникысе кумдыкым график почеш оролат, правилым пудыртымаш уло але укем шекланат, заповедникыш пураш лийдыме шотышто тӱрлӧ знакым вераҥдат, чодырам пожар деч аралыме шотышто ятыр мероприятийым шуктат, тыгак шанче пӧлкалан кугун полшат.
Заповедникыш еҥ-влаклан пурен кошташ, тушто емыж-саскам, поҥгым погаш, сонарлаш але вес пашам шукташ закон почеш огеш лий. Еҥ-влакым тушто кучат гын, административно мут кучаш шогалтат да тӱрлӧ кугытан штрафым тӱлыктат. Кызыт калык тидым сайын умылаш тӱҥалын, сандене законым пудыртышо-влак шуэн логалыт.
Заповедникыште ойыртемалтше кум ер уло: Капсино, Шушер, Кошеер. Нунын кокла гыч Кошеер поснак ойыртемалтеш. Ты акрет годсо ер 10000 ий ончычак негызлалтын. Ерын вӱдшӧ республикыште веле огыл, тыгак Юл кундемыште ик эн яндарлан шотлалтеш. Тудым тугакат йӱаш лиеш.
Шанче пӧлкаште ты кумдыкышто пӱртӱс комплекс дене мо ышталтме шотышто информацийым пуэна. Пушеҥге да кушкыл ӱмбал шотышто мониторингым эртарена. Тыште эн тошто пушеҥге-влаклан 200 утла ий лиеш. Шымлыме почеш тыгай тумо ден пӱнчым муынна. Заповедникысе ландшафтын биохимийжым шымлена.
Ме регион, Россий кӱкшытан ныл конференцийым эртаренна. Тӱрлӧ вер гыч специалист-влак погыненыт, ятыр темым пырля каҥашенна. Тачылан индеш шанче сборникым луктынна.
Автопарк ситыше гынат, южгунамже окса чӱдылык садак шижалтеш. Ак кушмо дене шуко мом налаш йӧн уке. Лӱмгече пайремым ме коллектив дене погынен эртарена. Кугу пайремым кугу паша пытымеке, шыжым, палемдаш шонена, – мане Александр Викторович.
Янлыкым шотлат
«Кугу Какшан» заповедникыште янлыкын мыняр улмыжым кажне ийын эскерат. Вет янлык-влак ик жап ешаралтыт гын, вес гана шагалемыт. Тыште чылажат пӱртӱс закон почеш келыштаралтеш. Теният специалист-влак янлык-влакым шотлаш рӱж лектыныт. Тачылан пашам мучашлыме гынат, но мыняр улмым але иктешлыме огыл.
– Тыгай пашам ме 1994 ий годсек шуктена. Тудо январь мучаш гыч март тӱҥалтыш марте шуйна. Тений, сонарзе ечым чиен, икмыняр маршрутыш лектынна да янлык-влакын мыняр улмыштым свежа кышаштым ончен шотленна. Маршрут 12-15 меҥгыш шуын. Кордонышто йӱдым эртаренна. Лишыл жапыште чотым рашемдышаш улына.
Заповедникысе илыш шкешотан. Тушто чыла янлыклан кочкыш огеш сите. Тидлан кӧра нуно вес кумдыкыш каят. Мутлан, пӱчӧ-влаклан пушеҥгым руыман вер кӱлеш. Тушто нуно свежа иман, лышташан укшлам кочкыт. А мемнан дене тыгайже уке.
Ӱмаште 64 пӱчым, ик пирым да шурмаҥшым, ныл рывыжым, 217 урым, 281 мераҥым да молымат шотлымо. Южо ийлаште янлыкын шукеммыжым да трукышто шагалеммыжым шекланенна. Мутлан, 2000 ий тӱҥалтыште чылаже 880 мераҥым шотленна гын, вес ийынже – улыжат 21 мераҥым, – ойла Александр Исаев.
Экскурсийыш лектыт
Экопросвещений пӧлкаштат паша талын кая. Заповедникын кӱлешлыкше, тудын шуктен толмо сомылжо, пӱртӱсым аралыме шотышто специалист-влак калыклан эре палдарен шогат. «Кугу Какшан» заповедник Йошкар-Оласе икмыняр тунемме заведений дене ятыр ий пеҥгыде кылым куча. Йочасадыш коштшо, тунемше, студент-влаклан идалык мучко тӱрлӧ занятий, акций, ончер эртаралтыт, шествий лиеш.
2012 ий годсек тыште туризм паша вораҥеш. 1 август гыч 31 сентябрь марте «Мир дикой природы» маршрут эртаралтеш. Тушко 14 ияш гыч 65 ияш марте еҥ ушнен кертеш. Заповедникын сӧраллыкшым йолын коштын, велосипед дене кудалыштын, каноэ дене эҥерыште ийын ончен савырнат. Тӱрлӧ экспозицийым тушто вераҥдыме. Маршрут марий калыкын эртыме корныжо, йӱлаже, вераж дене кылдалтын.
Тыгай кугу пашам виктарымаште экопросвещений пӧлкан пресс-секретарьже Ларина Ивановна Жилина чот тырша. Тудо Шернур район Кугу Торешкӱвар ялеш шочын-кушкын, заповедникыште вич ий пашам ышта.
– Кажне тылзын пашаеҥна-влак ончерым чумырат. Шошым шырчык омартам ыштыме тӱшка акцийым увертарена. Тушко ятыр школ ушна, шагал огыл паша пура. Эн сайжым ме ойырен кодена, молыжым кумылан-влаклан пуэдена.
Апрель мучаште пӱртӱсым аралыме «Марш парков» Российысе акцийыш йоча-влакым ушена. Тушто тунемше-влак шествийыш плакат дене лектыт.
Кажне тылзын школлашке коштына але йоча-влак мемнан деке шке толыт. Нунылан заповедникын пашаже, пӱртӱс тӱня да моло теме дене занятийым, интерактивный урокым эртарена. Ме тушто видеороликым ончыктена, мастер-классым эртарена, тӱрлӧ модыш дене модыктена, театрым чумырена.
Шыжым биологийым туныктышо ден кугыжаныш инспектор-влаклан квалификацийым нӧлтымӧ семинарым эртарена.
Туристический маршрутыш толаш кумылан-влак эре улыт. Кок кечаш маршрутыш куд еҥым погена. Тӱрлӧ экспозиций почеш марий калыкын мӱкшым ашнымыже, колым кучымыжо, сонарлымыже нерген пален налыт. Кошеер ерышке велосипед дене кудалыштына, шнуй отым ончен лектына. Старожильск посёлкысо «Кресаньык пӧрт» тоштерыште лийына.
А тений лӱмгече пайрем лӱмеш посна акцийым увертаренна, – ойла Л.Жилина.
«Кугу Какшан» заповедникын тӱрлӧ шӧрын дене пашам ыштымыже поснак куандара. Тышке миен коштын, специалист-влак дене мутланен, неле, ответственный пашам шуктымыштым умылет. Нуно пӱртӱсым аралаш, перегаш йоча-влакым изинекак туныктат, ончыкылык тукымым чын корныш шогалташ тыршат. Тидыже кызытсе жапыште пеш кӱлешан.
«Кугу Какшан» заповедникыште тыршыше чыла специалистым лӱмгече пайрем дене шокшын саламлена да тӱвыргӧ паша лектышым тыланена!