1991 ий. Неле пагыт. Кугу элнам ваш кылден шогышо кандыраже рончалте. Чыла вере пудыранчык. Совет Элна шаланыш. Тыгай неле пагытым ончыде, «Кугарня» газет марий калык коклаште самырык-влаклан омсажым почо.
Газет ышташ кумыж кушкедме гай огыл. Неле гынат, кол вӱд ваштареш иеш. «Кугарнят» вӱд почеш йоген ыш кай. Ынде 30 ий, илыш корным волгалтарен, ончыко кая. Кӧргӧ шонымашыжат, чевер чия дене сылнештарыме лаштыклажат калыклан вийым пуа, ончыкылык илышлан ӱшаным шочыкта.
Газет – калыкын пылыш-шинчаже: ужеш, колеш, пала. Купат – мланде, шуанвондат – чодыра, сӧснат – вольык, газет – илышын воштончышыжо. Тиде моткоч чын. Вет газет гоч ме шуко тӱрлӧ уверым пален налына, пашам ышташ, илаш тунемына, йоҥылыш корным тошкымо деч утлена. Курык гыч мӱндыркӧ ужат, газет гыч – илыш коеш. Айдемын илышыже – газет, айдеме тудын авторжо. Йылмем кужу ман шонен, шкетын шотан газетым лукташ ок лий, йылмет калыкын йылмыж дене варна гын веле тӱвыргӧ саска шочеш.
Газетда лекташ тӱҥалме годым мылам 40 ий веле лийын гынат, «Кугарня» газет дене пырля 70 ийымат вачымбакем пыштышым. 30 ий рвезе-влак коклаштак, газет лаштыкдам лончылем веле огыл, кертмем семын тидым-тудым возкаленак шогем. Газетыште ик шомакат йӱр вӱд дене огеш тол, тудо пӱжвӱд дене варналтеш гын веле айдемын чонжым лудаш тарата. Теве тений 7 майыште (19-ше номер) лекше газетыштыда «Айдеме да пӱрымаш» рубрикыште «Сӧй пасун толкынжо йымалне» статьям лекте. Тушто Зинаида Измайловскаян – сар годсо илыш-пӱрымашыже. Шкаланжак тудым лудашыже намиен пуышым. Эрлашыжым кольым: шортын-шортын, пачаш-пачаш лудын. Тиде очеркем деч вара телефон йыҥгыр ятыр йоҥгыш. Чылт палыдыме рвезе Николай Владимирович Данилов(шкенжым тыге палдарыш) Мӱндыр Эрвел кундем гычат пӱтырале. Статьямлан кугу акым пуыш.
Чыла тидыже иктешлымашым шочыкта: газетдам уло тӱня изижге-кукужге эскерат, лудыт. 88 ияш коват шинчавӱдым йоктарен лудеш гын, ончыл лаштыкыштыда «самырык-влаклан газет» манмыже молан кӱлеш? Адак вес шонымаш лектеш: тек илалше-влакат самырык жапыштым шарналтат. Ожнысо ден кызытсе самырык-влак коклаште могай ойыртем? Шинчамлан иктыже киносӱретла коеш. Ожно: имне пӱгыштӧ – йыҥгыр, терыште (ораваште) – ӱдыр ден каче. Кызыт: шар да ленчешка дене сӧрастарыме 10-20 машина-влак коклаште, «Лимузиныште» – ӱдыр ден каче. Вӱташте ушкал лийже, пӧртыштӧ – «Кугарня». Ушкалым лӱштет – «Кугарням» лудат. Кузе оза онча, тугак уна мура. Кузе газет лектеш, лудшат – тугак. Лопка оҥан имне чот шупшеш, шотан газет лудаш шупшеш.
Мемнан суртышкына газет-влак «Ямде лий» гыч тӱҥалын «Российская Газета» марте кажне арнян толынак шогат. Почтальонко Лидия Михайловна Ятманова, Кугу Шале ӱдыр, 5 меҥге торасе Азъял почтыш коштеш гынат, Олыкъял ден Купсола калыклан газет ден журналлам жапыштыжак намиен шукташ тырша. Пенсият, пособият, тул кагазат, а кызыт тургым жапыште калыклан подпискыжат – чыла тудын ӱмбалне. Пашаже – кынер кутыш, оксаже – парня кутыш. Почто толмеке, Морко мландым тошкен коштшо «Морко мландыжым» ончалеш, эр ӱжара дене кынелше Кужэҥер калык «Ӱжаражым» шергалеш. Пашам уло гынат, «Морко мланде» деч вара «Кугарняжым» тореш-кутынь шергалам, а моло газетшым – шумем семын. Парня шуко гынат, иктыжымат руал шумо огеш шу. Тыгак моло газетымат ончалде ом кодо.
Газетыште «мо келша да мо ок келше?» манмаште иктым каласем. Парня ден парнят икгай огытыл, айдеме ден айдемат тӱрлӧ улыт. Иктылан икте келша, весылан – весе. Тӧра-влак ончыл страницым ончалыт: кушто, мо ышталтеш? Рвезе-влаклан – йӧратымаш, чын илыш корным газет гочын кычалмаш, молыжлан – «Изи тӱня, кугу тӱня….», «Ик оҥайым каласем…» да моло кырча-марча.
«Ялыштыда лудыт мо?» йодышлан тыгерак вашештем. Лудыт. Окнашкем ончальым, ваштареш пошкудем Анатолий Павлович Андреев почто яшлыкше гыч «Кугарня» газетым шупшын луктат, капка ончыл теҥгылышкыже шинчын, лаштыклажым шергалашат тӱҥале. Дуня пелашыжат, воктекше шинчын, ик лаштыкшым шупшын луктын, лудде ыш чыте. Пашашт шыгыр гынат, чыла лаштыклам вашталтыл шерын лектыч. Уке, нуно оксала налме колым вуйжыге кочман ман шонен огыт луд. «Мо келша, мо уке?» йодышемлан тыгерак вашештышт: «Чылажат». Вара ешарышт: «Ушкал шӧр ӱмбалне мыняр ӱмбал шинчеш, тунаржат сита. Ушкалым сайрак пукшет гын веле ӱмбалже кӱжгемеш».
Анатолий ден Дунян шӱргывылышыштым илыш курымын солаже чот лупшен, куптыртен гынат, «Кугарня» газет – эре пеленышт. Шукертсек налын шогымо газетнан ик номержымат кудалтен огынал, коклан-коклан нунымат ончалына. Марий калыкын летописьше семын аралена. Йоча-влакын «Кугарня» газетым лудмыштым пешак шекланен омыл. Моланже раш: куткылан чыве мунат Карман курык, йочалан «Кугарнят» кугу роман.
«Кугарня» газетлан тыгайрак сугынем лиеш. Пакча пеледыш йӱштӧ толмек туртеш, лывыжга, лум йымаке кая. Окна пеледыш идалык мучко пеледеш. Тендан газетда, нимогай пагытым ончыде, эре пеледше, тӱзланыже. Марий калыклан уш-акылым ешарен, Онар патыр гай вийым пуэн шогыжо.
Марий калык, самырык-влак, налза, лудса «Кугарням»! Пӱй йоген пытымеке пӱкшым пураш пеш неле.
Лев СОШИН.
Морко район, Купсола.