24-30 март – Пижедылше чер-влак шотышто профилактике арня
(Ужармужо ваштареш кучедалме тӱнямбал кече вашеш).
Ужармужо (туберкулёз) – ик эн лӱдыкшӧ черлан шотлалтеш, тудо айдеме тукымым икмыняр курым орландара. «Чахотко» (шодо туберкулёзым ожно тыге маныныт) эмлаш лийдыме черлан шотлалтын. 1882 ийыште Роберт Кох туберкулёз возбудитель нерген пален налын, тиде ты чер ваштареш кучедалаш да тудым сеҥаш шӱкалтышым ыштен.
Ты чер нерген Марий Эл Республикысе противотуберкулёзный диспансерын тӱҥ врачше Надежда Соколова каласкала.
Эмлаш лиеш
Ужармужо деч эмлалташ икымше препарат-влак 1940 ийыште лектыныт, тидыже ты чер ваштареш шогымаште шкешотан сеҥымаш лийын. Тыге ХХ курым кыдал годсек ужармужо эмлаш лийме черлан шотлалтеш. Кызытсе препарат да диагностике йӧн-влак ты чер нерген ондакрак пален налаш да тудын ваштареш кучедалаш сайынак полшат.
Пытартыш 10 ийыште Марий Элыште ужармужо дене черланыме случай кок пачаш шагалемын, да 2024 ийыште ты цифр 100 тӱжем еҥлан шотлымаште 31,8 шуын. 2024 ийыште Марий Элыште 213 еҥ ужармужо дене икымше гана черланен . Но 2023 ий дене таҥастарымаште ты чер деч шукырак еҥ колен (100 тӱжем еҥлан шотлымаште 1,9 гыч 2,5 марте) – 17 еҥ колен, кок случайже годым диагнозым айдемын колымекыже шындыме.
Чаманен каласыман, еҥ-влак медполышым вараш кодын йодын толыт да вараш эмлалташ тӱҥалыт, тыге ужармужо колымаш марте шукта. Ужармужо деч аралалтме йӧн нерген кажныже палышаш.
Вакцине полша
Изи йоча-шамычлан ужармужо деч профилактике семын эртарыме ик эн сай йӧн – вакцинаций. Профилактический прививке шотышто национальный календарьлан келшышын, БЦЖ вакциным азам ыштыме пӧртыштак 3-7 кечаш таза азалан ыштат.
Изи йочалан тӱрлӧ инфекций вашке пижеш. Тудын иммунитетше эше пеҥгыдем шуктен огыл, садлан чер нелын эртен кертеш. БЦЖ вакцинаций иммунитетым ужармужо ваштареш шогаш пеҥгыдыракым ышта. Туге гынат 6-7 ияш лиймыжлан йочан иммунитетше начарештеш. Тыгай ийготан икшывын иммунитетше ужармужо ваштареш шоген ок сеҥе гын, вакциным уэш шындат.
Южо ача-ава тыгай вакциным йочажлан ыштыкташ тореш лиеш. Тидыже тазалык аралтыш аланыште кызыт ик эн кугу нелылыклан шотлалтеш. Прививкым ыштыкташ ваштареш улшо ача-авалан палыман: ужармужо пижме деч нигӧ аралалтын огыл. Йочан иммунитетше туберкулёз ваштареш шоген кертеш але укем Манту пробо полшымо дене кажне ийын тергат. Шым ияш деч кугурак ӱдыр-рвезе-шамычлан тыгай пробым – «Диаскинтест» туберкулезный рекомбинантный аллергеным – коваштыш ыштат. Тыгай пробо положительный реакцийым ончыкта гын, йочам тергалташ колтат. Тидыже туберкулёз дене черланымылан але латентный манме туберкулёзный инфекций пижмылан (айдемын организмыштыже инфекций уло, но чер вияҥын огыл) тергат.
15 ияш деч кугурак подростко-шамыч да кугыеҥ-влак туберкулез деч профилактике тергымаш семын флюорографийым эртышаш улыт. Тидым кок ийлан ик гана деч шуэн огыл ыштыман. 100 тӱжем еҥлан шотлымаште ужармужо дене черланыме показатель 40 случай деч шукырак гын, тыгай районлаште флюорографийым кажне ийын эртыман.
У Торъял (100 тӱжем еҥлан – 74,6 случай), Кужэҥер (61,5), Параньга (53,8), Килемар (45,1), Оршанке (41), Марий Турек (41,1) районлаште черле-влак шукырак улыт.
Организм «начар» гын
Туберкулез палычкын организмыш логалмекыже, микроб ден организм коклаште «кучедалмаш» тӱҥалеш. Иммунитет шукыж годым черлан шарлашыже ок пу. Садлан организмыште туберкулез микобактерий кужу жап «мален» кертеш – чер ок талышне. Но айдемын иммунитетше начар але инфекций шуко да эре организмыш логалеш (черлыеҥ дене пырля лийме годым) гын, ужармужо вияҥеш.
Ужармужо шукыж годым лӱдыкшӧ группыш пурышо еҥ-влаклан пижеш. Ты группыш хронический сакыр диабет, шӱлымӧ органласе экшык, пагар-шолора системе чер, ВИЧ-инфекций – да моло чер дене орланыше-шамыч пурат. А коронавирус пандемий годым эше ик лӱдыкшӧ группо «шочын» – коронавирусым шӱлымӧ ситыдымашлык да пӱсӧ респираторный дистресс-синдром дене черланен эртарыше еҥ-влак. Айдеме кок да утларак ий профилактике тергымашым эртен огыл гын, тудын организмыштыже ужармужо сайынак вияҥ кертме лӱдыкшӧ уло.
Жапыштыже тергалтса!
Ужармужо ятыр тылзе шкеж нерген палдарыде вияҥын кертеш. Тыгодым черлыеҥ, шкежат палыде, моло-влакым черландара.
Южо черлыеҥын ужармужо нимогай пале деч посна вияҥеш. Садланак ты черлан кажне ийын тергалтман.
Туберкулёз шукыж годым тыге палдырна:
- вий укелык;
- йӱдым пӱжалтара;
- айдеме каҥгемеш;
- кап температур жапын-жапын изиш кӱза;
- кокыртыш кужу жап витара (кум арня деч шукырак);
- оҥ тураште коршта.
Тыгай симптом-влакым шекланенда гын, врач дек тергалташ кайыман.
Организм инфекций ваштареш шоген кертше манын, иммунитетым пеҥгыдемдыман: уда койыш деч утлыман, таза илыш-йӱлам кучыман, пайдале кочкышым кочман, шкем арун кучыман да илыме верыштат арулыкым эскерыман (жапыштыже кӱварым мушман да пуракым ӱштман, яндар южым пуртыман). Да шарныман: туберкулёз кеч-кӧлан да кеч-кунам пижын кертеш.
Марий Элысе Тазалык аралтыш министерствын материалже негызеш ямдылыме.
freepik сайт гыч налме фото.