Калык вий дене тӱзлана Памашъял!

«Чывигым шыжым шотлат», — маныт калыкыште. Сандене, очыни, яллаште кызыт паша шолеш. Икте пакчагӧргым эрыкта, ӱяҥда, весе сурт-печым ачалкала, кумшо пакчасаска дене тамле сийым телылан ямдыла.

Ояр шыже кечын Параньга район Памашъялыштат илыш шолеш. Теве изирак трактор дене пӧръеҥ ушменым шупшыкта, ял мучашыште еҥ-влак, погынен, кок пӧртыш вӱдпучым пуртат, а теве тоям тоялен, илалше ӱдырамаш ала-куш вашка…

 

 

Кум уреман ялыште кок кевыт, клуб, библиотеке улыт. Ондак тыште тӱҥалтыш школат, медпунктат лийыныт. Но илыш вашталтмылан кӧра нуным пошкудо Кугу Пумарий селаш кусареныт. Ял шотан администрацийжат туштак верланен.

Ялыште кызыт утларакшым илалшырак еҥ-влак гына кодыныт, самырык еш шагал. Пӧртлашке газпучым, вӱдпучым шупшмо, икманаш, илаш чыла йӧн уло гынат, самырык-влак, сай илышым кычалын, ӧрдыж кундемыш каят. Амалже – паша вер уке.  Ялыштак кодшо-влак кокла гыч икмынярын «Акашевский» чыве фабрикыште пашам ышта, весе шийвундылан кугу олалашке коштеш.

Памашъялышке миен шумекына, клуб воктене мемнам клубым вуйлатыше Ираида Николаевна Попова, библиотекыште тыршыше Тамара Фёдоровна Калугина да тиде ялын чолга еҥже Геннадий Иванович Александров порын вашлийыч.

Памашъялын карт кугызаже

Геннадий Александров –Марий калыкын XI погынжын Параньга район гыч сайлыме ик делегатше. Тудо 47 ияш веле гынат, Памашъялыште карт кугызан сомылжым шукта.

«Мый тиде ялешак шочын-кушкынам. Кок эргым, пелашем улыт. Тиде кундемын карт кугызаже, тыгак старостын алмаштышыже улам. Йодмо почеш мый, аза шочмо гыч тӱҥалын,  пытартыш корныш ужатымаш марте,тыгак еш кумалтышым, сӱаным  марий йӱла почеш эртарем. Авамын ачаже карт кугыза лийын, сандене, очыни, мылам тиде моштымаш тудын деч куснен. 20 ий ончычак еш кумалтыш годым авамлан полышкалем ыле. Тунам йӱлам эртараш еҥым йодмо.  Но кажне гана ӧрдыж гыч полшаш йодын от керт – кажныжын шке пашаже уло. «Мом моштет, ыште, молыжлан туныктем», – манеш ыле авам. Тыге тӱҥалынам. Ялыштына шыжым Покро деч вара ик арня гыч Миколо кече марте мӧҥгыштӧ шыже кумалтышым эртарат. Тиде жапыште тӱрлӧ яллаш коштам: Кугу Пумарийыш, Лажмарийыш да моло вереат.

Лу ияш эргымын  Юмын пуымо шӱлышыжӧ уло. Тудо кызытак ачажым вес гана алмаштен кертам манын шона. Тидыже мыйым моткоч куандара. Мый тудым марий йӱлалан изинек туныктем», – манеш Г.Александров.

«Карт кугызалан тунемаш лиеш мо, але чылажыт «кӱшыч» пуалтеш?» йодышемлан Геннадий Иванович тыгерак вашештыш: «Юмо тыгай корным ойырен пуэн гын, лиеш, шонем. Тыгай еҥ-влак дене пырля погынен, моштымым, палымым ваш-ваш каласкален, каҥашен, эшеат шукырак шинчымашым погыман.

Погынышто мый, шукырак шинчыше еҥ-влак дене палыме лийын, умбакыжат пашамым сайынрак виктарен колташ шонем. Мыланна, ялыште илыше-влаклан, кугурак-влак деч тунемман. Курс-влак улыт, но шийвундо дене кылдалтше. А кушто ялысе еҥын оксаже? Карт кугыза-шамычын кажне районышто общинышт уло, погынымашымат эртарат. Яллашке лектын, калык дене вашлийын кутырат, умылтарат гын, марий йӱлана ок йом, аралалт кодеш манын шонем».

 

Калык вий дене

Памашъялыште илыше-влак шагалемыт гынат, еҥ-влак ойгырен огыт шинче. Шочмо вершӧрыштым, ялыштым кузе-гынат тӱзаташ тыршат. Пырля погынен, шӱгарлаште печым печеныт, уремыште электротул меҥгылаш у светильник-влакым сакеныт.

Тений кеҥежым ял калыкын вийже дене эше ик сай паша ышталтын. Ял покшелне, клуб воктене, Кугу Отечественный сарыште тыныслык верч кредалше-влаклан монументым ыштыме. Йырже чаткан печен налме.

«Тыгай монументым ышташ шонымаш телым шочын. Ӱмаште Яҥгетсолаште Михаил Якимовлан шарныктышым почыныт, газетыштат тидын нерген возеныт. Меат памятникым ыштен огына керт мо манын шоналтышна да пашалан пижна. Эн ондак ялыште илыше еҥ-влак деч оксам погаш тӱҥалынна, кажне сурт гыч – 500 теҥге дене. Памашъялыште шочын-кушшо, тора кундемлаш кайыше-влак, тыгак спонсор-шамычат полшеныт. Тыге 118 тӱжем теҥге погынен.

Мутат уке, тиде пашам «Программа местных инициатив» проект почеш ышташ лиеш ыле, но вараш кодмо, адакшым памятникым тенияк, Сеҥымашлан 75 ий да Марий Эллан 100 ий темме идалыкыштак ыштынена ыле. Такше проект уло, тудым Кугу Пумарий школышто марий йылмым туныктышо Елена Николаевна Вараксина возен. Но еҥ-влак деч погымо оксам банк гоч кучылтман ыле, а ме тидын нерген пален огынал…

Инициативный группым чумырымеке, 5 июльышто Игорь Морозовын проектше почеш пашам тӱҥалынна. Эн ондак верым ямдыленна, вондерлам пӱчкеден кораҥденна. Монументлан пырдыжым шкенан ялысе каменщик Анатолий Николаевич Иванов чылт яра оптен пуэн. Ветеран-влакын фамилилийыштым возымо листам Йошкар-Олаште илыше Александр Михайлович Вараксин полшымо дене рекламе агентствыште ыштыктенна.

Кугезе коча-кована-влак волгыдо илыш верч кредалыныт. Сандене монументым волгыдо материал дене ыштенна. Историйнам шарнен, тыныс илышым пӧлеклыше-влакым жаплен, нунылан вуйнам саваш ынде верна уло. Эртен кайыше йоча-влакынат, лишкырак миен, кугезе коча-коваштын фамилийыштым лудын, чоныштышт кугешнымаш тул утларак ылыж кая шонем», – мане Геннадий Александров.

Кажне гана яллашке командировкыш лектын коштмо годым марий калыкна верч куаныме кумыл чонем авалта. Вет яллаште илыше еҥ-влак тора кундемыш кугу оксам кычал каен огытыл. Шочмо мландешак илат, пашам ыштат, ӧрдыж гыч полышым вучыде, нигӧм сӧрвалыде, вершӧрыштым тӱзаташ тыршат.