Марий Элыште тӱрлӧ кайыкым вашлияш лиеш. Иктыже йӱштӧ телымат кундемыштак илен эртара гын, весыже шокшо велыш чоҥештен кая. Йошкар-Ола гыч фотограф Ксения Пушкарёва чыла тӱрлӧ кайыкын мыняр улмым ынде икмыняр ий эскера. Таче тудо Кайык-влакым аралыме Российысе ушемын Марий Элысе координаторжылан тырша. «ВКонтакте» соцкылыште тудын «Птицы Марий Эл» группыжо уло. Тушто Марий Элысе кайык-влак нерген кумданрак пален налаш лиеш.
Поро пашаш рӱж ушнат
Пӱртӱсым йӧратыме кумыл Ксениям ты пашалан кумылаҥден. Тудо пӱртӱсым, янлыкым, кайыкым сниматлыше фотограф. Чылажат фотом ыштыме гыч тӱҥалын улмаш. Варажым кайыкым эскерыше марте кушкын. Таче Ксения кундемыштына улшо чыла кайыкым сайын пала. Пыстылыштым ончалмеке, кажныжым ойырен мошта. Тыгодым палыдыме, вес кундем гыч чоҥештен толшо-влакымат чӱчкыдын эскера.
– Йолташ ӱдырем тыгай группым почын. Тудо фотограф-влакым иктеш чумыраш да тушто тӱрлӧ оҥай вашлиймашым ончыкташ шонен. Тудын тӱҥалме пашажым мый шуйышым. Икмыняр жап эртымеке, Кайык-влакым аралыме Российысе ушемын Марий Элысе координаторжо семын регистрацийым эртышым. Марий Элыште кайыкын мыняр улмыжым тӱрлӧ пагытыште (шошым, шыжым, телым) шотлаш тӱҥальым. Мыланем тидын шотышто «Кугу Какшан» заповедникын кугурак шанче-пашаеҥже Геннадий Богданов да икмыняр специалист полшат. Тиде пашаш районла гычат еҥ-шамыч ушнат. Нуно шке вершӧрыштышт шотлат да мыняр улмым мыланем возен колтат. Варажым чумыр чотым ушемыш колтем, – мане К.Пушкарёва.
Чотышт ешаралтын
Кундемыштына тӱрлӧ кайык уло. Тиде пӧрткайык, киса, ӧрш, чаҥа, корак, кӧгӧрчен, нарынче вуян вырляҥге, ош вырляҥге, лазоревка, пӧрдшыгайык (але унчылигиса, чуня), тӱрлӧ шиште, шалеҥге, пустельга, кугылудо, кайыккомбо да молат. Тыгодым шуэн вашлиялтше але чоҥештен толшо-влакымат ужаш лиеш. Шуэн вашлиялтше-влак коклашке кыргеле, орлан белохвост, дербник, кум парнян шиште, кугу нарынче вуян вырляҥге, шем вуян вырляҥге, пондашан тумна да молат пурат.
Ксения, фотом ыштен, кайыкын мыняр улмыжым рашемда, тыгак бинокльыш ончен шотла. Телым 15-17 январьыште шотлаш тӱҥалыт гын, шошым – 1 апрель гыч май мучаш марте. Шыжым вес кундемыш чоҥештен кайыше-влакым рашемдат.
– Мый тӱҥ шотышто Йошкар-Оласе Пӱнчер отышто, Медведево районысо Тойкан, Тумерсола яллаште да моло лишыл верыште эскерем. Шошым эскераш эн чот неле. Кок тылзе кажне кечын кайыкым шотлыман.
Вӱдысӧ кайыкым шотлаш манын, эҥер воктеке кум шагат эрденак лектын кайыман. Тыге мый ирлудым да моло кайыкым эскерем. Эн ондак узо, вара ава лудо-влакым шотлен налам. Кундемыштына шыжылан 600 наре лудо кодеш. Но шошо марте нунын чотышт икмыняр пачаш шагалемеш. Амалже: лӱйкалат, еҥ-влакын киндым пукшымылан кӧра колат, пий-шамыч кучат. Ирлудо – вес кундемыш чоҥештен кайыше кайык. Еҥ-шамычын пукшымыштлан кӧра тышанак кодаш тунемыныт.
Шӱшпыкым (узым) майыште мурымыж почеш шотлена. Мыняр узо мура, тунар ава лиеш. Тачылан ме 103 шӱшпыкым пален налынна.
Тений телым 357 кугылудым, ик комбым да ик колшырем шотленна.
Статистикым ончалаш гын, кызыт кайык-шамыч ешаралтыныт. Коронавирус деч вара палыдыме кайык-влак чоҥештен толаш тӱҥалыныт. Эскерымына почеш, кызыт кундемыштына 283 тӱрлӧ кайык уло, ондакше 266 тӱрлӧ кайык лийын, – палемдыш К.Пушкарёва.
Ончерым чумырен
Ксения Пушкарёва кайык-влакын пыстылыштым кандаш ий пога. Тиде чон йодмо да кумылым нӧлтышӧ пашаже. Коллекцийыштыже Марий Элысе, тыгак вес элласе кайык-влакын пыстылышт уло. Ксения икмыняржым коллекционер-влак деч налын. Чумыр ончалаш гын, кызыт 584 тӱрлӧ кайыкын пыстылже погынен. Тений октябрьыште Йошкар-Оласе С.Г.Чавайн лӱмеш книгагудышто пыстыл ончерже лийын. Тудо 8 ноябрь марте шуйнен.
– Пыстылым Пӱнчер отышто, корнышто верештам. От ӧркане гын, паша неле огыл. Ончерым сӱретче-фотограф Марина Малинина сӧрастараш полшен. Тудо кажне пыстыл пелен кайыкшым сӱретлен. Тушто эше кок куар-кодым вераҥденам. Еҥ-влак тудын почеш кайыкым пален да тудын мурымыжым колыштын кертыт.
Калыклан ончер келша, поснак тунемше да студент-влак тушко коштыт. Чыла сай лиеш гын, вес ий 1 апрельыште Кайыкын кечыжлан ты выставкым уэш почаш шонена, – мане тудо.
Шукылан туныкта
Йошкар-Олаште Киров урем гыч Ширяйково микрорайоныш кайыше у магистральный корным ыштыме дене ӱмаште 50-60 кайык йӱкым иземдыше (шумозащитный) экраныш пералт колен. Йошкар-Ола гыч В.Рузанова да «Птица Марий Эл» группын тыршымышт дене тиде эҥгекым кораҥдаш тыршыме. В.Рузанован да кумылан еҥ-влакын оксашт дене осал кайыкым сӱретлыме наклейке-влакым налме да экраныш пижыктыме. К.Пушкарёван палемдымыж почеш, тений кайык шуко колен огыл.
«Птицы Марий Эл» группо еҥ-влакым кайык тӱня дене палымым ышта. Тушто кузе шырчык омартам ышташ, шошым пӱртӱсыштӧ кузе сниматлалташ туныктат да моло темым тарватат. Ксения лудшо-влаклан кайыкым чын пукшымо кӱлмӧ нерген ушештара. Нунылан пӱртӱс кочкышым гына пукшыман: шурным, коям, кылмыктыме саскам (мутлан, пызлыгичкым). Сакыран да шинчалан кочкышым (мутлан, киндым, шоколадым, кампеткым, чипсым да молымат) пуыман огыл, колен кертыт.
Ксения Пушкарёва сусыргышо кайыкым шагал огыл эмлен да эрыкыш колтен. Сандене таче тудым шукын палат. Нелын эмганыше кайыкым тудлан конден пуат.
Тачысе лаштыкнан геройжо Ксения Пушкарёва калыкым кайык тӱня деке лишемда, тудым аралаш ӱжеш. Тидыже Марий кундемнан шерге пӱртӱс поянлыкше. Сандене тыгай поро пашам шуктышо-влак дене кугешныме шуэш.