Марий мландынан сӧраллыкшым ончен, шӱм-чон тунар куана – пуйто вачыштет шулдыр кушкеш, шонет. Ужар чодыран, ший памашан, кумда олыкан У Торъял районысо Кугу Нурмо велне лийме годым тидым утыр шижым. Купсолашке фотокорреспондент Иван Речкин дене кудалмына годым шинчамлан меҥгышке Йыврайсола манын возымо перныш, эртен кудална. Тыгай ялже кушто манын ончышташ тӧчышым, но тудым шым уже. А вара тораштак огыл «Ший памаш» манын возымо оҥам ужым.
Куэрла дене шудым келын ошкылам, памашым ужнем. Теве шуэн коштмо йолгорным муым. Тудо корем гоч лупшалтше кӱвар деке намийыш. Ший памаш! Могай шыман да сылнын, кайык муро йӱкыш ушнен, сылне семым луктат, а кечыште ший гай чӱчкен йылгыжат. Тугай ласкалык!
Пуйто узьмакым коден, угыч мландымбалсе илышым шымлем. Теве асфальт корно вес велне пӱя коеш, кӱкшака верыште йолыштен шогалтыме ик ушкал шога. Тиде мыйым ӧрыктарыш, шонаш таратыш. Ындыжым корем вес могырышто шинча ончылнем кум пӧрт сӱретлалте. Кугорно гыч огеш кой, туге гынат шымлен-шымлен пураш кумыл лекте. Куэрла лоҥгаш шылын шичше Йыврайсола ялышке мый шӱшпык хор йӱкеш ошкыл пурышым. Корем гоч адакат шудым келын вончаш логале, ончылнем – уэш памаш. Почешем ик сурт ончен кодо, а мый, пашма корно дене ошкылын, курык чоҥгаташке кӱзен шогальым. Курыквуйышто – кум пӧрт. Пий опталтыме йӱк шоктыш, окна ӱмбалне кайык пыжашым шеҥаш тӧчышӧ пырыс койо. Тугеже тиде суртышто илыше еҥ уло, шоналтышым. Иван Речкинат вес велым толын шуо.
Капка почылто. «Кӧ улыда. Мом тыште ыштыл коштыда?» — илалше ӱдырамаш пеҥгыдын йодо гынат, порын вашлие. «Мый Шавыксола марий, Лекандрын кугу эргыже улам», — мане фотокорреспондент Иван Речкин. Кова тудым, тукым шольыжым, иканаште палыш, эсогыл, коло ий ончыч Иван Никандровичын костенечлан мом кондымыжым шарналтыш. Куанен ӧндалалтыч. Лиеш вет илышыште тыгай вашлиймашат!
Тыге ме Йыврайсола ялыште ӱмырешлан лакемалтше ӱдырамаш Лидия Яковлевна Виноградова деке унала пурышна.
Ковай 87 ияш гынат, Юмылан тау, тудын чолгалыкше эше шулен огыл. Чыла пакчагӧргым, 14 сотко мландеш пареҥгым шынден. Ик ушкалым, вич шорыкым ашна. Коремысе памашыш вӱдлан шкеак вола. Кугурак сомылым шукташ шочшыжо, уныкаже-влак полшаш толын каят. Лидия Яковлевна 1972 ийыште Купсола гыч 16 пӧртан Йыврайсола ялышке Илларион Степанович Виноградовлан марлан толын. Кум ӱдырышт: Галина, Маргарита, Светлана – шочыныт.
«Ялыште урем тич йоча ыле. Мыйын кумыт, молын кудыт-шымыт, шотленам да 67 икшыве я лапта дене я футболла модын. Ял пытымым ужын илем да шке семынем эре ойлем: «Кузе тыгай чапле ял гыч каяш лиеш?» Тыште имне вӱта, ушкал ферме-влак лийыныт. Тугай чапле 32 имне уло ыле, ончен йӧратет. А ушкалже! Мыйын группыштем гына – 23! Фермыште 16 ий дояркылан пашам ыштенам. Тылеч ончыч бригадирын, вара скотницын сомылжым шуктенам. Кызытше молан ялыште кертмышт ӱмбач ушкалым огыт ашне?» — ойла Лида ковай.
Туддеч «Кок корем ушнымо лап верыште памаш кузе шочмо нерген йодым». Лидия Яковлевна тыге ойлыш: «Уржум вел гыч тышке ик сокыр ӱдырамаш толын, кидшым мландыш пыштен да тыште памаш уло манын варарак тиде олмышто ший вӱд йоген лектын». Южгунам палыдыме еҥ-влак машина дене погынен толын, вӱдлан волат, вара канен шинчылтыт, верым амыртыл кодат. Ынде пуртымаш уке. «Тиде вӱдым ме йӱына, кочкаш шолташ кучылтына, вольыклан нумалына, а те тораштак улшо «Ший памаш» деке кайыза манын умылтарен колтем».
Лида ковайым еҥ-влак эмлызе семынат кычал толыт. «Ончылий пелйӱд лийшан, кок машина капка ончыкем толын шогале. «Пелйӱд эртыже, вара лектам. Кушеч, кӧ улыда, мом кычалын толында?» — йодам. Саде-влак Нижний Новгорд гыч шумеш навигатор почеш кычал толыныт. Интернетыш мыйым «чыкен шынденыт», маныт. 14 ияш ӱдырыштын ӱпшӧ йогаш тӱҥалын, нимо дене эмлаш огыт пале, ӱп уке, да йоча вожылеш, манын ойлышт. Мом моштымем ыштен, эмлен колтышым. Эше шылтален ойлышым: «Тӱрлӧ полган химий дене вуйдам мушкыда». Вара жап эртымеке, уэш ончыкташ толыныт. «Меня узнаёшь?» йодеш саде ӱдырет. Ӱпшӧ кушкын.
Вара чыган-влак погынен толыныт. «Молан нуным пуртенат, ондален, шолышт коштыт», — ойленыт. Яна ӱдырыштын ӱпшӧ уке. Эмлен колтымем деч вара шукат эртен огыл, толыныт. Вуйышто сӧсна шу гай ӱп лектеш. Моло черымат ончыкташ толын каят да врачлан пашам ыштыше ӱдырем мыйым вурса», — ойла Лидия Яковлевна.
Йоча пагытше сар годым эртен, кызыт оҥжым ятыр медаль сӧрастара. Ончыл доярке лиймыжлан кӧра Москошкат делегат семын колтеныт, У Торъял посёлкышто кок пӧлеман пачерымат пуэныт. Но шӱм-чон марлан толмо ял деч молым огеш кычал. Ялыште Тыште чевер кече шыманрак онча, ший памаш вӱд тазалыкым перега. Лида ковай, тый дечет шуко уым пален нальым, а Иван Речкин фотом войзыш. Тыгаяк чулым, писе да поро лияшет Юмо пиалым пуэн шогыжо.