Подростко пырля тунемме ӱдыр але рвезе дене вурседылын, але тудым школышто мыскылат, игылтыт, туныктышо дене умылыдымаш лийын каен, ача-ава дене ик ойыш шуаш ок лий… Полышым, каҥашым нигӧ деч йодаш. Кузе лийман?
Лач тыгай годым йоча да подростко-влаклан «кызыт да тыштак» психологий полышым пуаш ӱшан телефон пашам ышта. Кидыш телефоным налын, чоным почын кутыраш, психологын полышыжлан эҥерташ лиеш. Йӱдымат-кечывалымат, шке лӱмым каласыде, оксам тӱлыде.
Чылажат еш гыч тӱҥалеш
Ӱдыр-рвезе-шамыч шукыж годым ача-авашт дене умылыдымаш шотышто полышым йодын йыҥгыртат манын палдара Марий Эл Республикысе калыклан психологий-педагогике да социальный полышым пуышо «Доверие» рӱдерын педагог-психологшо Л.Н.Нуреева. Школышто пырля тунемше-шамыч игылтме шотыштат йыҥгыртат, поснак – тӱҥалтыш класслаште тунемше-шамыч.
– Южо йоча, мӧҥгыжӧ толын, ача-аваж дене чоным почын кутырен ок керт – лӱдеш, ала шкеак титакан улам да вурсалтам манын шона. Чылажат еш гыч тӱҥалеш. Садлан кугыеҥ ден икшыве коклаште кыл пеҥгыде лийшаш. Йоча палышаш: кӧргыштӧ тургыжланымаш нерген ача-авалан кеч-кунам луктын ойлен кертам, кеч южгунам шкежак титакан улам; нуно йоҥылыш лиймем нерген умылтарат, нелылык гыч лекташполшат, огыт вурсо. Уке гын йоча лукыш авырен шындыме изи янлык гай лиеш: нелылык деч утлаш ок лий манын шона, тыгай икшывын шкем шке пытарашат кумылжо лектын кертеш, але тудо мӧҥгӧ гыч куржеш.
Практикемлан эҥерташ гын, утларакшым подростко-влак йыҥгыртат. Нуно чылажымат шке кӧргыштӧ кучаш тыршат, мӧҥгыштӧ лишыл еҥже-влак огыт умыло манын шонат.
Шке таҥаш-шамыч дене кылым ыштыме йодыш шотыштат чӱчкыдын полышым пуэна. Мутлан, рвезылан ӱдыр келша, а тудо шке чонжым почаш вожылеш. Йоча гын кеч-могай каҥашым йодын йыҥгырта. Тидын годым йыҥгыртымыжак мом шога, вет ончыкыжым, иктаж-могай неле ситуаций лийын кая гын, икшыве полышым налаш лийме нерген палаш тӱҥалеш.
Шукыж годым олалаште илыше ӱдыр-рвезе-шамыч ӱшан телефон дене пайдаланат, – ойла Лилия Нурисламовна.
Йочалан веле огыл, ача-аважланат
Ӱшан телефон дене йыҥгыртыше йочалан але подросткылан ончыкыжымат полшаш кӱлеш гын, психолог тудым «Доверие» рӱдерыш консультацийыш ӱжеш. 18 ияш марте ӱдыр-рвезе-шамыч, консультацийыш толыт гын, оксам огыт тӱлӧ.
Рӱдерыште нуным шке эмоций дене «пашам ышташ» туныктат. Вет сырымашым, ӧпкем шке кӧргыштыжӧ нумал коштшо икшыве шкенжым пытарыме нерген шонаш тӱҥалеш, лишыл еҥже-шамыч дене кылже эшеат пужла, тудын когнитивный функцийже-влак (начар шона, вашке монда) локтылалтыт да йоча тунеммаште вараш кодеш. Ача-аваштат рӱдерыш толаш тореш огытыл гын, нуныланат «Доверие» рӱдерыште психологий полышым пуат.
– «Тый адакат вараш кодынат», «Тыйым школышто эре вурсат», «Тый мӧҥгысӧ пашам ыштен отыл»… Йоча дене кутырымо годым ятыр ача-ава шке шочшыжлан тыгай шомак-влакым ойла. Тыгай годым йоча чынжымак титакан улам манын шона да аралалташ тӱҥалеш. А шкем аралыме годым эн сай йӧн – титаклыше ӱмбак «кержалташ». Тыге ача-ава да икшыве коклаште тума лектеш.
Кугыеҥ тыгай годым шке мудречлыкшым ончыктышаш да ситуацийым нелемдышаш огыл. Йочалан эре «тый» манме олмеш предложенийым вес семын чоҥыза: «Школ гыч йыҥгыртымышт годым тыйын верч кажне гана тургыжланем», «Мӧҥгыштӧ арулыкым ыштыме огыл гын, кумылем вола», «Йодмем шуктен отыл, тиде мыйым ок куандаре» манаш келшен толеш. Да ешараш: «Кеч-могай нелылык лийже, тый икшывем улат, мый тыйым садак йӧратем». Кажне ача-ава икшывыжлан мутым куча, ойгыра, тургыжлана да шке шочшыжлан сайым гына тылана – тидым шке шочшылан умылтарыман. Тыгай годым йоча шкежат сай могырыш вашталтеш да ача-аважым куандараш тыршаш тӱҥалеш, – умылтара Л.Нуреева.
Южгунам икшыве да ача-аважат волышо кумылан улыт: икте школышто иктаж-могай уда ситуацийыш логалын, весым пашаште нелылык тургыжландара. Нуным бомбо дене таҥастараш лиеш – иктаж йоҥылыш мутым ойлен колтат гын, пудешталт каят веле. Тыгай годым психолог иктаж-могай стоп-мутым шонен лукташ темла. Мутлан, «редиске». Кугыеҥ кастене мӧҥгӧ толын пура да йочаж дене кутыраш тӱҥалеш. Икшывыже тиде стоп-мутым каласа гын, кугыеҥ вик умыла: йочам кызыт тӱкалаш огыл, тудын кумылжо уке – варарак.
Йоча дене шинчын кутыраш, чоным почаш жапым кажне кечын муаш тыршыман. «Кузерак кечет эртен? Таче кече мо сай дене шарналт кодын? Мо келшен, а мо кумылым волтен?» – йодыштман. Тыге йоча палаш тӱҥалеш: куан нерген веле огыл, тургыжланымаш нергенат ача-авамлан луктын ойлен кертам.
Чытышанрак лийза
Подросткын ача-аважлан чытышанрак лийман. Вет икшыве писын кушкеш, тудо вашталтеш, теҥгечысе йоча вашке кугыеҥыш савырна. Садлан подростко дене кугыеҥ семынак кутырыман: кочмыжо, чийымыже шотышто каҥашым йодман, «личный границыжым» шотыш налман. Тудым пагалыман, ончыкыжым тыландат тыгак вашешта.
Подростко дене кутырен келшаш тунемман. «Мый умылем, йолташет-влак дене жапым эртарынет, но ават (ачат) семын тургыжланем, тазалыкет шотышто мутым кучем» – йӱкым кугемдыме олмеш шке йочалан тыге каласаш келшен толеш.
– Вурседылме годым мемнам эмоций авалта, да чот сырыме годым мыскылтыш мутымат ойлен кертына. Тыгай годым ик жаплан вес пӧлемыш кайыза. Душыш пурен чывылалт лекса, чайым йӱза, лыпланыза. Вара гына икшыве дене кутырыза. Вет психологий душыш пурен лекме дене иктак: капым мушмо семынак, психолог деке миен, шке психикым эрыктена.
Эше мо тӱҥжӧ, йоча палышаш: ача-аваже тудым сай тунеммылан, шкем шот дене кучымылан огыл, а тудо нунын шочшышт, садлан йӧратат, – умылтара психолог.
Садлан, кеч-мыняр шуко паша лийме годымат, жапым муын, шочшыда пелен шинчын, тудым шыман ӧндалза да каласыза: «Тый сай улат да огыл, йочам улат да йӧратем. Тыйым наказатлен, пеҥгыдын йодын кертам, но тиддене йӧратымым ом чарне». Йочам йӧратымыда нерген ойлаш ида ӧр. Эше ӧндалза, шыматыза, шупшалза. Тыге тудо йӧратымыда нерген колеш, шижеш да умыла.
Тылеч ончыч йоча-влаклан ӱшан телефон номер икте гына лийын – 8 800 2000 122, а ынде мобильный телефон дене йыҥгырташ посна кӱчык номер ешаралтын – 124 (стационарный телефон дене йыҥгырташ ок лий). Кутырымо ок возалт, оксам тӱлыман огыл. Тендам колыштыт, психологий полышым пуат.
Авторын фотожо-влак.