Иленыт Кужэҥер районысо Визым ялыште вате-марий Пироговмыт. Йолмӱшкыр марте кечалтше кужу да кӱжгӱ ӱпан Раисия тысе фермыште сӧснам, презым ончен. А Александр (ялыште тудым Кирилыч маныныт) эре водитель лийын: грузовой машинам, бензовозым, автобусым виктарен, председательым шупшыктен. Ты мужырын вич йочаже шочын. Но келшен илыше вате-марийлан нуным илыш корныш шогалташ пӱрен огыл улмаш. Эн изи икшывылан кум ий теммеке, ӱдырамаш черланен, илыш дене чеверласен, кок ий гыч пелашыжат ош тӱням коден каен. Нуно тачысе палыме мер пашаеҥ да тӱрызӧ, краевед, юмынйӱлам палыше да пагалыше еҥ Ираида Степанован ава-ачаже лийыныт. Тиде кечылаште Ираида Александровна 60 ияш лӱмгечыжым палемден.
– Авам 42 ияшак ош тӱня дене чеверласен. Тунам мый Марий пединститутышто икымше курсышто тунемынам. Геннадий изам армийыште лийын. Мый дечем вара шочшо Зинаида шӱжарем 9-ше классыште, Эльвира 2-шо классыште тунемыныт, Сергей шольымлан кум ий темын. Ачамлан йоча-влакым ончаш, озанлыкым кучаш полшаш кӱлеш манын шонен, тунеммемым кудалтынем ыле. Но ондакше ачам, вара авамын йолташ ӱдыржӧ тидым ышташ чареныт. Ачам колымеке, шольым-шӱжарем-влакым интернатыш колтенна, – манеш Ираида. Тунамак самырык ӱдыр кенеташте «кушкын» каен, каникул годым Эльвирам студент тӱшкагудышкыжо конден, шольыжым изаже шкеж дек налын. Чыла тидым чытен лекташ нӧргӧ ӱдырлан куштылгак лийын огыл. Окса полыш укелан кӧра тудо кечывалым тунемын, йӱдым республиканский йоча эмлымверыш нянечкылан пашам ышташ коштын.
Голодовкыш лектын
Самырык годым йӧратымаш деч посна лиеш мо? Адакшым тыгай йытыра ӱдыр кажне качын шинчашкыже пернен чай. Визымше курсышто тунеммыж годым политехым тунем лекше, шке район гычак марий рвезе дене ешаҥыныт да Йошкар-Ола воктенысе Мышино ялыште баракыште илаш тӱҥалыныт. Йочасадыш воспитательлан пашаш пурен. «Йӧратыме еҥ дене омашыштат узьмак» манме шомак арулыкым йӧратыше Ираидалан келшен толын огыл. Адакшым ешыште кок изи падыраш кушкын. Организатор улмо койышыжат шып шинчаш эрыкым пуэн огыл. «Аварийныйлан шотлалтше пӧртым ачалаш ок лий манын ойленыт. Тыгодым илаш вес верым ойырен огытыл. Йӱштыштӧ, тоштышто илен шер темын. Куд ий документ дене тӱрлӧ вере коштмеке, мый кок тошто пӧртысӧ еҥ-влакым чумыренам, да куд еш Марий республикысе правительстве пӧрт ончыко бастоватлаш миенна. Вич кече голодовкым эртаренна. Палаткылаште иленна. Тушто пеш лӱдыныт, вигак погынымашым чумыреныт. Вес вере илаш кусараш кӧнымекышт веле тышеч кайышна»,– ойла И.Степанова.
Мо оҥайже: сомыл верже гыч чынак тарванен. Тошто пӧртла гыч чылаштым Йошкар-Олашке кусараш тӱҥалыныт, а Ираидам организатор семын пытартышлан коденыт. Адакшым Ираида Александровна закон почеш могай пачер логалшаш лийын, тугайым йодын. Тыге кок шочшан самырык еш 1991 ийыште Ремзавод районыш кум пӧлеман мотор кугу пачерыш куснен. И.Степанова кызытат тыштак ила.
Тӱрлаш туныктен
Ираида Александровна пачерже воктек йочасадыш пашаш куснен. Икана тудо экстрасенслан туныктат манме увертарымашым ужын да, йочасадыште кок тылзылан тӱлыдымӧ отпускым налын, тушко тунемаш каен. Теве вашке тунем лектеш, но тыгодым тудым йочасад гыч шке кумылын каяш йодыт. А тиде пеш неле 1990-ше ийлаште лийын. Чыла вере еҥ-влакым шагалемдат, паша верым муаш йӧсӧ. Тыге Ираида «Радуга» йоча клубыш миен лектын.
Тушто адак организатор улмыжым ончыкташ пернен. Йоча-шамычлан марий калыкын историйжым, тӱвыражым туныкташ тӱҥалын. Тидлан лӱмын ставкым почыныт. Марий йылмым туныктышым ӱжын, тыгак марий тӱрым тӱрлаш туныкташ тӱҥалыныт. Йоча-шамыч дене марий пайрем-влакым эртареныт. Тыште шочмо йылмым туныктышо-влаклан эсогыл семинарым эртареныт. Ты рӱдерым ола мучко палаш тӱҥалыныт. «1990 ийлаште пашадарым жапыштыже тӱлен огытыл. Садлан тӱрлаш туныктышо мастарем паша гыч кайыш. Станок яра шинча. Шке туныкташ тӱҥальым», – каласкала Ираида Александровна.
Тудо тӱрлаш эреак йӧратен, да тидлан мастарлыкшат ситен. Эркын-эркын тӱр-влакым шымлаш тӱҥалын. Тыге ятыр арверже погынен. Нуным яра кийыктыман огыл вет. Тыге 2004 ийыште Мер-политике рӱдерыште изирак киоскым почын да «Энсай» манын лӱмден. Сату ассортиментат шукем толын. Ираида ты пашашке шӱжарже-шамычым, родо-тукымжым, нунын йочаштым ушен. Чылаштым туныктен. Вара моло кумылан еҥ-влакымат марий тӱрым умылаш да тӱрлаш туныкташ тӱҥалын. Кидмастар-влак туддеке шке пашаштым конденыт.
Таче И.Степанован «Энсай» салонжо Йошкар-Ола рӱдыштак, Шкетан театр ваштареш пӧртыштӧ (Ленин проспект, 21 №-ан пӧрт), верланен. «Кызыт мемнан кевытна республикыште чынжымак эн сай манын каласен кертам. Тӱҥалтыште ала чылажат пеш сайжак лийын огыл гынат, кызыт качестван лийже манын пашам ыштена. Мый дечем арверым налын кайыше еҥ тудым куанен кучылтшо манын шонем, кумылжо ынже воло. Мемнан дене тӱржат чын тӱрлымӧ да аралтышан улыт», – ойла кевыт оза. Такшым ынде тудо оза огыл, а 2016 ий годсек чыла пашам Александр эргыже шукта. Мут толмашеш, Саша ола воктене шке ешыжлан пӧртым ышта, мланде пелен илынеже.
Еш дене илен ончен
Частный предприниматель лияш самырык ӱдырамашым еш илышат таратен. 13 ий пырля илымеке, Степановмыт еш шаланен. «Кӧ титакан лийын, мый кызыт каласенат ом керт. Тудо ушкалаш чот йӧратен, тидат мылам келшен огыл. Очыни, коктынат титакан улына, ешнам арален кертын огынал. Мыламат ала вес семынрак лийман ыле. Тачысе ушем дене шонем: умылыдымаш лекмеке, ешыште шып коштман огыл. Мо ок келше, вик тӧрлыман», – манеш И.Степанова. Тыге 35 ияш самырык ӱдырамаш шкетак кок йоча дене кодын. Саша кудымшо классыште, Витя кумшышто тунемыныт. Чонлан кузе неле лийын, тудо шкеже гына пала. Шӱм вургыжын, шортын. Пӧръеҥат, ойырлымеке, икмыняр жап ты пачерыштак пырля илен. Ала сӧрасена манын шонен. Но сӧрасашыже гына нигӧат икымше ошкылым ыштен кертын огыл… «Пашаш ом кычкалт гын, шонен ушдымо лиям ыле», – ешарыш Ираида Александровна. А икмыняр ий гыч адак вес ойго: 16 ияш Витя эргыжым шӱм чер ош тӱня гыч наҥгая…
Шымакшым упшал шинчеш
Чылан шарнена, лач Ираида Степанова Марий Элыште икымше гана ӱдырамаш-влаклан марий орнаментан деловой манме вургемым ямдылаш да шкежак чияш тӱҥале. А таче утларакшым тӱрым шымлыме сомылым шукта. Россий президентын грантше кӱшеш почмо «Марий тӱр рӱдер» кугу пашам ышта. Ираида Степанова Свердловск, Пермь, Угарман кундемлаш, шкенан республикысе ятыр районыш лектын коштын, тӱрым шымлен. Ты материал кӱшеш книгам лукташ ямдыла. Кажне Кугечылан еҥ-влакым чумырен, «Кугечылан – у тувыр» пайремым эртара.
А тӱрым тӱрлаш тудо моткоч йӧрата. «Мый тыге канем. Кидпашам ыштем, а чонем кана. Вуем коршта гын, марий шымакшым упшал шинчам, да чыла эрта веле», – шыргыжал пелешта тачысе унана.
Ираида Степанова 2003-2005 ийлаште «Марий ушемым», 2015-2016 ийлаште марий ӱдырамаш-влакын «Саскавий» ушемыштым вуйлатен, 2000-2012 ийлаште мер каҥашын активистше лийын. Шымлен, «Маритӱр. Встреча с марийской вышивкой», «Кусӧтӧ» книга-влакым, тыгак шкенжын кок почеламут сборникшым савыктен луктын. Кумылан-влакым республикысе индеш памаш дек экскурсий дене кондыштара. «Марий йӱла» курсым почын да вӱда.
Ирина Степанова.