1991 ий, 1 сентябрь. Ме, шым ӱдыр да ик рвезе, Морко район Изи Корамас школыш тунемаш толна. Классышкына кугурак капан, поро шинчаончалтышан, чатка ӱдыр пурен шогале да тыматлын шыргыжале… Тунам парт коклаште шинчыше кажне тунемше ты кечым ӱмырешлан порын шарналта. Тидым да шуко-шуко моло сылне кече-влакым, йомакысе гай чучшо пагытым, тунамсе изи, но пиалан ешнам.
А тудо поро ончалтышан, тыматле ӱдырамаш кызыт мартеат кажне тунемме ийын йоча-влакым шинчымаш тӱняште вашлиеш, ава семын нуным ик ешыш чумыра.
Людмила Ивановна Алексеева – кӱшыл категориян туныктышо, ынде 33 ий образований аланыште пашам ышта. Пытартыш кандаш ий Йошкар-Оласе 2-шо номеран школышто тӱҥалтыш класслам туныкта, тысе школыштак кидпаша кружокым эртара.
– Паша корнем шочмо ялысе (Морко район Изи Корамас) школышто тӱҥалын. Тыште мый ончыч пионер вожатыйлан ыштенам, книгагудо пашаеҥ лийынам. Икмыняр жап гыч Крупская лӱмеш пединститутысо педагогике факультетыш тунемаш пуренам. Мылам 1-ше классым туныкташ ӱшанышт. Мый тургыжланенам, мутат уке, но школысо туныктышо ешна моткоч виян, ик шӱлышан ыле. Мылам, самырык да опытдымо туныктышылан, нуно моткоч шуко полшеныт, пайдале ой-каҥашым пуэныт. Туныктымо методикым паша коклаштак радамлаш логалын. Коклан йӱд мучко лудам, тунемам ыле. Кеч-мо гынат, йоча-шамыч дене ваш умыленна, келшен иленна, – шарналтыш Людмила Ивановна.
…Туныктышем дене мутланен шинчена, а шинча ончылно чылажат кино семын сӱретлалтеш. Теве йоча-влак модыт, юарлат, тунемыт, а урок кокласе каныш жапыште доскаште моштымышт семын мотор ӱдырла койшо сӱретым сӱретлат да «Тиде Те улыда, Людмила Ивановна!» манын, йӧратыме туныктышыштын кумылжым нӧлтат. Урок деч вара, йырже мӱкшла пӧрдын, черет дене кидшым кучаш тыршен, школ воктенысе садеран йолгорно дене, мурен-мурен, ял велышкыла ошкылыт… А ик кеҥеж кечын, кугу сӱан пайрем годым, нине ӱдыр-рвезе-влак туныктышышт пелен погынен, чон пытен шортыч. Тунам Иван Андриановичын Людмила ӱдыржӧ Морко район Весшӱргӧ качылан марлан каен…
Йоча да туныктышо коклаште тыгай пеҥгыде кыл лийже манын, очыни, туныктышо профессийым налме веле шагал. Тиде – пӱртӱс пуымо мастарлык, шкешотан юзо вий. А ты вийым икшыве шижеш, чоныштыжо арала да вара шкежат туныктышыжо гаяк лияш, тудын семынак кояш тырша.
Весшӱргӧ гыч – Йошкар-Олаш
– Марлан кайымекем, ик жап Волаксола школышто практический психологлан пашам ыштенам (кокымшо специальностем лач тыгай ыле). Вара Весшӱргӧ школышто тӱҥалтыш класслам туныктышо лийынам. Пелашем, Сергей Серафимович, школ директор сомылым шуктен. Но тунам чыла изирак школ-влакым петыркалаш тӱҥальыч. Школым арален кодымо шотышто пелашем йодмашым возен, сандене эше кум ийлан школым кодышт, а умбакыже мо? Ме умыленна: ялыште паша вер деч посна шинчен кодына. Сандене Йошкар-Олашке илаш куснаш шонен пыштенна. Тидым ышташ чот йӧсӧ лийын. Ача-авам коден, кугу олаш лектын кайыме шуын огыл, но тыге кӱлын. Тунам эше ӱдырна кушкын.
Мыйым Йошкар-Оласе президентский школ-интернатыш пашаш налыныт. Олаш толынам, пашаш лектынам, а илаш нигушто. Шарнем, Советский урем мучко (ончыч школ лач ты уремыште лийын) кажне пӧрт еда окнам кырен каенам, туныктышо улам, илаш пуртыза манын йодынам. Тыге, поро еҥ-влак дене вашлийын, пӧртым айлаш тӱҥална, – каласкалыш туныктышо.
Ты школышто Людмила Ивановна 13 ий пашам ыштен, йоча-влаклан тӱҥалтыш шинчымашым пуэн, марий йылмым туныктен. Президент школ-интернатым у полатыш кусарыме деч вара йоча-влаклан шуаралташ у йӧн лектын – технологий предмет. Тудым Л.Алексеева уло кумылын вӱден. Вашке туныктышо кокымшо икшыве дене декрет канышыш лектын, но ты жапыште тудо «Станция юных техников» йоча клубышто ешартыш шинчымашым пуышо педагог лийын.
– Клубын икмыняр филиалже ыле. Ме йоча-влак дене Йошкар-Оласе 2-шо номеран школышто погыненна, тӱрлӧ оҥай арверым ышташ тунемынна, – мане Людмила Ивановна. – Тыршымемым ужын, мыйым тиде школыш пашаш ӱжыныт. Декрет каныш деч вара ик жап президентский школ-интернатыштак ыштенам, классым мучаш марте туныктен лукмеке, тышке кидпаша кружокым вӱдаш веле огыл, тӱҥалтыш класслам туныкташ толынам.
Кидпашам йӧратыме кумыл
Эше Изи Корамас школышто пашам ыштымыж годымак Людмила Ивановна кидпашам ышташ йӧратен. Макраме йӧн дене ятыр солыкым пидын. Нуным кызытат арала. Кажныже могай-гынат шарнымашым, кумылым арала. Шке кид дене ыштыме арвер, тӱрлӧ сӱрет, модыш-влак кызыт ятырак погыненыт. Туныктышо яра жапыште ургашат моткоч йӧрата. «Кидпашалан кӧ кумылаҥден?» манмемлан тудо тыгерак каласыш:
– Мыйын ковам кидмастар лийын, авамынат кидше чыла сомыллан толеш. Ковамже олым шӱвырым, шымавуч гыч шиялтышым ыштылын, мӧҥгыштыжат чыла арверым шкеак ыштылын, йӧнештарен моштен. Авамат самырыкше годым пеш моторын тӱрла да пидеш ыле.
Кызыт мый эн чотшо пуртӱс материал дене тӱрлӧ арверым ыштылаш йӧратем. Йоча-влак дене пӱгыльмым, лышташым, тӱрлӧ нӧшмым да молымат погаш тыршена, ача-ава-влакат ты сомылыш уло кумылын ушнат. Мӧҥгыштӧ шке семынат ыштылыт – тидыже поснак куандара. Кидпаша йочам шкем кучаш, чыташ, шонаш туныкта, кидым лывырта.
Школысо ава
Людмила Ивановна дене туныктымо паша шотышто ятыр мутланышна. Тынар шуко жап школ илыш пӧрдемыште лийын ончышо айдеме дене шинчымаш тӱня нерген каҥашаш путырак оҥай. Мо у, мо вашталтын, мо куандара, а мо кумылым волта – чылажымат шергална. Кызытсе пагытым ончычсо дене таҥастарен ончымо шуо.
– Ончыч йоча-влакын ушышт виянрак лийын гай чучеш. Тунам темым тунемат, вара тудым пеҥгыдемдет – чыла шарнен кодыныт. Кызыт йоча-влак чылажымат моткоч вашке мондат. Поснак тидыже кеҥеж каныш деч вара шижалтеш. Чыла уэш лончылен лекман, шарныктыман. Почеламутымат пеш нелын тунемыт – шарналт ок код. Тыге чучеш, пуйто ушышкышт шинчымаш кӱчык жаплан веле пура. Вашке мондымын амалже тӱрлӧ лийын кертеш. Иктыже – кызытсе гаджет-влак дене «йолташ» лиймышт. Тушто вет чыла кычал муаш лиеш, сандене пуйто шарнен кодашат огыт тырше. Ончычшо шке ушланак веле ӱшаненыт. Уш – поянлык, уш – вий, – умылтарыш Людмила Ивановна. – Весе – ончыч тӱҥалтыш класслаште йоча-влак тынар шукын огытыл ыле. Кажне дене посна пашам ышташ йӧн шукырак лийын. Кызытат ты пашам ыштена, но мутлан, 31 йоча дене (мыйын тынарын улыт) лу але коло йочам таҥастараш ок лий. Моткоч неле. Поснак икымше классыште. Молан манаш гын икымше класс – тиде чумыр шинчымаш тӱнялан негыз. Тунам йоча-влакым ик ешыш чумырыман, кажныжым пален налман, шижын-шымлен шуктыман, икте-весе коклаштышт сай кылым муаш полшыман. Тиде чот неле.
Ты пашаште мо эн тӱҥ?
– Кажне йочан чонжым, шонымашыжым умылет гын веле тудлан йолташ лийын кертат. Йоча-влак икгай огытыл, туге гынат нуным ойыркалаш ок лий. Мый дечем икана моткоч пагалыме айдеме, журналист Раисися Михайловна Данилова ик интервьюжо годым йодо: «Ужмышудымо йоча лиеш мо?» Тунамат ойленам, кызытат вашештем: уке, лийшаш огыл! Туныктышын тыгай кумыл шочеш гын, ты пашаште тыршыманат огыл. Нелырак койышан йоча-влак лийын кертыт, но нунылан утларак жапым ойырет, шонкалет, чотрак лишыл лияш тыршет. Шотлен ок мошто, ок тырше? «О, кӧ мемнан тидым эн сайын шотлен мошта?» манын, доска ончыко ӱж, шотлашыже полшо да мокталте – тудо вес ганат тыршаш тӱҥалеш! Эше тыгаят лиеда, кунам урок жапыште икшыве, доска ончыко лекшыжла, «колесом» ыштен, унчыли пӧрдын налеш. Йоча шкенжым весе-влаклан ончыктынеже, вниманий ок сите, койышыжо тыгай, тиде тудлан личность семын кушмаштыже моткоч кӱлеш. Ну пӧрдеш тудо «колесо» манметым да лыплана, а «О, таче «колесоэт» пеш мотор» манат гын, тудын кумылжо кӱза да моло-влакын ӧрмалгыше ончалтышыштат ласкаҥеш. Кажне дене – тӱрлӧ семын. Кажным йӧратыман, кажным пагалыман. Тыгодым туныктышын шке кӧргӧ вий-куатше, пеҥгыде рӱдыжӧ лийшаш, йоча тидым моткоч сайын шижеш, – мане туныктышо.
Умылен моштымаш, порылык, кӧргӧ вий-куат – чыла тиде Людмила Ивановнан койыш-шоктышыжо, чон-кумылжо. Чыла пашам шот дене ышташ йӧратыше, кеч-кӧлан да кеч-кунам полыш кидым шуялташ тыршыше – тыгайым тудым ме, парт коклашке икымше гана шичше изи падыраш-влак, 30 ий ончычак ужынна, тыгайымак кызытат палена. Йоча чоным от ондале, тудо чыла шижеш. Арам огыл Людмила Ивановна деке кызыт мийымына годым доскаште моткоч палыме сӱрет койо: тунемше-влак курчакла койшо сӱретым сӱетленыт да воктенак «Людмила Ивановна, ме тендам йӧратена» манын возен шынденыт…
