Пытартыш ийлаште ийготыш шудымо ӱдыр-влак чӱчкыдын мӱшкыраҥыт. Эсогыл Российысе рӱдӧ телеканал-влакат тидын нерген шуко передачым ончыктат.
Тиде – тӱрлӧ шӧрынан, ача-авам тургыжландарыше, медицине могырым полышым йодшо проблеме. Чаманен каласыман, тиде проблеме шке пӱсылыкшым огеш йомдаре, мӧҥгешла, таче кечын тудо чӱчкыдын веле вашлиялтеш. Подросткын мӱшкыран улмыжым пален налмеке, тудым вурсат, титаклат. Полыш кӱлмӧ нерген шагалын шоналтат.
АМАЛЖЕ МОГАЙ?
Ийготыш шудымо ӱдыр-влак тӱрлӧ амаллан кӧра мӱшкыраҥыт.
➢ Вате-марийла малыме нерген шагал умылтарат. Тидын шотышто ӱдыр-влакым еш туныктышаш. Но чыла ача-ава тидын нерген кутыраш огыт тошт, адакшым пашам ыштыше кугыеҥ-влакын жапышт уке. Южгунам ача-ава-влак шкештат шала койышан лийыт.
Секс нерген школышто йӧршеш нимом огыт умылтаре. Сандене еш да йоча психологий рӱдер-влак пашам сайын эртарен колтен огыт керт.
➢ Вате-марийла вожылде малымаш (сексуальная раскрепощённость). Кызытсе жаплан ийготыш шудымо-влакын мӱшкыран улмо кокла ийготышт – 16 ий. Статистике почеш, 20 ияш марте 90 процент самырык еҥын марлан кайыде але ӱдырым налде, вате-марийла илыме опытшо уло.
➢ Мӱшкыр пижме деч кузе аралалташ кӱлмым палыдымаш. Фармакологийыште да медициныште тӱрлӧ контрацептив уло гынат, подростко-влак нунын дене огыт пайдалане. Амалже – тидын шотышто шинчымашышт шагал, аптекыште еҥ ончылно тудым налаш вожылмаш, окса укелык, иктаҥаш-влак тудым йоҥылыш кучылтмылан кӧра воштылаш тӱҥалыт манын лӱдмаш.
➢ Виешлымаш. Тышке сексуальный виешлымаш гына огыл пура. Ийготыш шудымо ӱдыр-влакым сексуальный партнёрышт чӱчкыдын кырат, вате-марийла виеш малыктат. Ешыштат ача-аван уда койыш-шоктышыштлан кӧра вурседылмаш лиеда. Тидат – подросткым психологически виешлымаш.
➢ Социально-экономический положений. Южгунам йочам ыштымаш самырык ӱдырлан ешартыш оксам конден кертеш. Утларакшым тыгай случай-влак нужнарак эллаште вашлиялтыт.
КУДАЛТАШ АЛЕ…
Подростко-влак мӱшкыран улмыштым чӱчкыдын вараш кодын умылат. Пален налмеке, умбакыже мом ышташ кӱлмым огыт пале, нуным вожылмаш, лӱдмаш кумыл авалта. Изирак ийготан улмыштлан кӧра ӱдыр-влаклан тыгай нелылык гыч кугыеҥ-влак деч посна лекташ неле, ончылнышт кок йодыш лектеш: азам кудалташ але арален кодаш. Сандене тыгодым ӱдыр воктене тугай айдеме лийшаш (ава, кова, туныктышо, …), кӧлан тудо ӱшана, кӧ чын каҥашым пуэн кертеш.
МО ДЕНЕ ЛӰДЫКШӦ?
Ийготыш шудымо-влак утларакшым шоныде мӱшкыраҥыт. Сандене 70% годым абортым (чӱчкыдын кугу срокышто) ыштат, 15% лугыч лиеш. Йочам 15 % ӱдыр гына ышта.
Подростко-влак «Весе деч ударак ынем лий» манын, чӱчкыдын вате-марийла малаш тӱҥалыт. Тыгодым ик кумшо ужашыже гына мӱшкыраҥме деч аралалтеш. Школышто тунемше ӱдыр-влак кокла гыч 5 процентше кеч ик гана мӱшкыраҥын.
Перинатальный рӱдер пеленысе поликлиникын акушер-гинекологшо Елена Спиридоновна НИКОЛАЕВА дене мутланенна:
– Ийготыш шудымо ӱдыр-влак ондакат мӱшкыраҥыныт. Но тунам обществе тидым намыслан шотлен. Кызыт 15-16 ияш-влакын вате-марийла малымышт нигӧм огеш ӧрыктаре. Эсогыл 13-14 ияш мӱшкыран ӱдыр-влакым, телевиденийыш ӱжыктен, геройыш савырат. Тыгодым ӱдыр-влак уло Российлан «палыме» лияш огыт вожыл, мӧҥгешла, куанат веле. Студийыш толшо-влак кӧм гына огыт вурсо, ончыкылык авалан оксамат поген пуат, но ӱдыр йочам чын воспитатлыме шотышто йӧршын гаяк огыт ойло.
– Шкем чын кучымо, аралыме шотышто самырык-влакым кӧ туныктышаш?
– Йочам еш воспитатлышаш. Кызыт ме тугай курымышто илена, кунам ача-ава икшывыштым пукшен-йӱкташ, чикташ, сай образованийым пуаш манын, йӱдшӧ-кечыже пашам ыштат. Улыт тугаят, кӧ йочам аракалан «вашталта». Сандене икшывылан, поснак ӱдыр-влаклан, шкем кузе кучаш кӱлмым умылтараш жапышт уке. Еш сай койыш-шоктышан ӱдырым воспитатлен огеш керт гын, кеч мӱшкыр пижме деч аралалташ туныктышаш.
1990 – 2000-ше ийлаште ме, врач-влак, Ешым планироватлыме рӱдер дене Йошкар-Оласе кажне школлаш лектеденна, профилактике сынан мероприятий-влакым эртаренна. Школла гычат мемнан деке толыныт. Тунамсе ийлаште республикыштына ийготыш шудымо да кугыеҥ-влаклан ик ийыште 18 тӱжем наре абортым ыштыме гын, кызыт иктаж 2 тӱжем утларак. Кызытсе жапыште школыш лектеден кошташ чарыме, сандене чыла ответственность ешлан логалеш.
– Ийготыш шудымо ӱдыр мӱшкыраҥын гын, мом ыштыман?
– Эн ондак Перинатальный рӱдерыш 2-шо кабинетыш толман. Тыште умбакыже мом ыштыман, пырля шоналтена. Ача-ава дене мутланена, южгунам психолог ден черке пашаеҥ-влакым ӱжыктена. Йочам ыштыман але уке йодыш лектеш гын, ме изи айдемым арален кодаш тыршена. Вет аборт азам ыштыме дене таҥастарымаште самырык ӱдырын тазалыкшылан кугурак эҥгекым ыштен кертеш. Но тыгодым ӱдырым ава лияш психологически ончылгоч ямдылыман. Вет ончылно – омыдымо йӱд-влак. Тудын вачышкыже кугу ответственность возеш, тудат изи икшывыжым чын воспитатлышаш.
Азам ышташ йӧн йӧршынат уке гын, мӱшкыраҥмым лугыч ыштена. Изирак срокышто, 8-9 арня марте, абортым ме медикаментозно эртарена, срок кугу гын, хирургический йӧным кучылтына. Сандене жапым шуйкалыман огыл, эмлымверыш вигак толман.
– Виешлыме деч вара мӱшкыр пижеш гын?
– Тиде – чӱчкыдын вашлиялтше явлений. 1990 ийла мучаште – 2000 ийла тӱҥалтыште идалыклан 55-60 случай марте лийын. Виешлымаш деч вара, жапым шуйкалыде, мемнан деке толман, ме аварийный манме эмым (экстренный контрацепцийым) пуэна, чер ынже пиж манын тергена. Мутат уке, виешлымаш – шучко паша, полицийыш увертарыме огыл гынат, чыла кӧргыштӧ кучыман огыл.
Каласен кодыман, ӱдыр тӱрлӧ аммалан кӧра мӱшкыраҥеш. Южгунам самырык-влак коклаште кугу йӧратымаш ылыжеш. Тыгодым ача-авашт тореш огытыл, мӧҥгешла, уныкам пеш вучат. Но мондыман огыл: ӱдыр але рвезе ийготыш шуын огыл, а партнёрышт кугурак ийготан гын, тудым закон почеш мутым кучаш шогалтен кертыт.
Эше иктым шарныман: ийготыш шудымо самырык ава шагал годым сай образованийым налеш да умбакыже келшыше паша верым муэш. Личный илышыштыжат нелылык лийын кертеш. Сандене, ача-ава-влак, икшывыдам изинекак тазалыкым аралаш, сай койыш-шоктышан лияш, пашам йӧраташ туныктыза!