Ончаш налме икшыве шыдешка, сыра, лӱшка. Агрессий койышым ончыкта. Тыгай годым приёмный ача-авалан кузе лийман? Мом ыштыман? Тидын нерген психолого-педагогический, медицине да социальный полышым пуышо «Детство» рӱдерын педагог-психологшо Е.Л.Крылова умылтара.
Молан лӱшка?
Агрессий койыш вес еҥлан эҥгекым кондымо дене кылдалтын. Лӱшкымӧ, кредалме але кочо мутым ойлымо дене айдемын чонжым эмгаташ лиеш. Приёмный йочан тыгай койышыжо палдырна гын, ача-ава-влаклан тӱткӧ лийман.
Елена Леонидовнан палемдымыж почеш, ача-авам йомдарыше приёмный йоча-влак, у ешыш толмеке, уэш ты «пӧрдемыш» логалаш лӱдыт. Вет нунын ушыштышт эртыше йӧсӧ пагыт лакемалт кодын. Йоча нигӧлан ом кӱл манын шона. Сандене вуеш налме, умылыдымаш дене воктене улшо-влаклан шыде койышым ончыкта.
– Тыгайже иктаҥаш-влак коклаште чот палдырнен кертеш. Сай ешыште кушшо йоча-влак кредалыт, игылтыт. Приёмный икшыве-шамыч шотышто поснак лӱдыкшӧ. Тыгай годым ача-ава приёмный йочан койышыжым тӱткын эскерышаш, тудым терген шогышаш улыт, но пеҥгыдын кучышаш огыл. Йоча шкем удан куча, иктаҥаш-влакым обижатла гын, тудым наказатлаш ида тырше. Тыге ыштен, нимогай пайда огеш лий, – ойла Е.Л.Крылова.
Эн ондак йочан молан лӱшкымыжым пален налаш тыршыман. Амалже тӱрлӧ лиеш:
- Икшыве шочынак тыгай койыш-шоктышан. Вет чыла йоча южгунам сыра, кредалеш. Поснак ты койыш рвезе-влаклан келшен толеш. Тыгай икшыве шуэнрак лӱшка, сыра гын, йочам вигак специалист деке наҥгайыман огыл. Жап эртымеке, тудо шкенжым кучаш тунемеш.
- Шочмо ача-ава але йочапӧртыштӧ улшо-шамыч деч туддек тыгай койыш куснен. Шочмо ача-ава икшыве ончылно чӱчкыдын туманленыт але кредалыныт гын, йоча шкем тыгак кучыман манын шона. Сандене иктаж-молан сырымеке, тудат тыгай койышым ончыктен кертеш.
- Йоча шкет улмыжым шижеш. Кажне икшывын ача-аваже лийшаш. Тидым ньога-влакат сайын умылат. Воктене лишыл еҥ-влак уке улыт гын, йочалан неле, йокрок. Тиде агрессийым шочыкта.
- Икшывын ала-можо коршта. Мутлан, вуйжо. Тунам тудо шкенжым кучен огеш сеҥе да сыра. Воктене улшо-влаклан шыдыжым луктеш.
– Йочасадыш коштшо йоча-влакын тӱҥ пашашт – модмаш. Чӱчкыдын тыге лиеда: лач шыде йоча модаш огеш йӧрате. Тидым сайын умылен налман. Тыгат лийын кертеш: йочалан чулымлык, куржталыштмаш огыт сите. Сандене ача-ава, педагог-влаклан тидым шотыш налман, икшывын канышыжым чолган эртарыман. Йочасадыште модын куржталыт гын, мӧҥгӧ толын, тек нуно кӱпчыкым лупшат, кагазым тыгыдын кушкедыт, – манеш Е.Л.Крылова.
Подростко осаллана
Агрессий подростко жапыштат сайын палдырна. Тиде неле жап гоч кажне йоча эрта. Ты койышым тудо тӱрлӧ семын ончыкта. Воктене улшо-влак дене ваш шога, вес еҥым огеш умыло, ӱчым ышта да тулеч моло. Мо шотышто нелылык лектеш: изи икшывылан ача-аван чон шокшышт кӱлеш гын, подростко (тудлан йӧратымаш эше чот кӱлеш) ийготшылан кӧра тиддеч кораҥеш. Кугыеҥ гай самостоятельный лийнеже, но шке семын ышташ тудлан илыш опытшо огеш сите.
– Подростко йыр тунар ида пӧрд, вияҥашыже, илышыште шке верым муаш полшыза. Рвезе-влаклан тӱрлӧ спортыш: куштылго атлетикыш, иймашыш – каяш темлыза. Ӱдыр-влакым кушташ, гимнастике дене заниматлаш таратыман. Тыге нуно агрессий деч утлен кертыт.
Подросткын агрессий койышыжо проблемыш савырнен гын, специалист деке пырля кайыман, – мане Елена Леонидовна.
Подростко-влаклан шыде койыш деч утлаш манын, икмыняр правилым шотыш налман:
- нуным колышт моштыман, мокталтыман да «уке», «огеш лий» манын ойлыман;
- йочам эре колыштса. Тунам вигак шке шонымашдам почын ида пу але шонымашдам тудлан ида тушко,
- подростко эре чын огыл, но тыгодым эре титаканат огеш лий. Тудо, чынак, мом-гынат сайым ыштен гын, мокталтыза.
- ограниченийым шонен ыштыза.
Чытышан лийман
Е.Л.Крылован палемдымыж почеш, икшывын агрессийжым луштараш таче тӱрлӧ упражненийым кучылташ лиеш. Мутлан, кагазыш айдемын тӱрлӧ состоянийжым возыман (шӱлык, корштымаш, йӱштӧ, сырымаш да тулеч моло) да тудым кидым лупшкедыл (жест), шомак дене почын пуаш йодман.
Икшывын чоныштыжо мо ышталтмым (эмоцийым) тӱжваке лукташ йӧным ыштыман. Тӱҥжӧ – чытышан лийза.
Икшывын осал шомакшым, уда пашажым чонеш налман огыл. Тыгак специалист-влак дечат полышым йодаш вожылман огыл.
Елена Леонидовнан мутшо почеш, шукыж годым йоча ондакысе чон сусыржылан кӧра шыде лиеш. Сандене икмыняр жап гыч ты койыш пыта.
Еҥ икшывым ончен кушташ, илыш корныш лукташ куштылго огыл. Сандене тыгай нелылыкыш логалше ача-авалан чытышан лийман, йочам умылен моштыман, жапыште полшыман.
М.Г.Гаврилова, Морко район гыч приёмный ава:
– Йоча чыла велымат шкенжым ончыктышаш. Тиде приёмный икшыве дене гына огыл, шке шочшо денат лиеш. Мый тыгай ситуаций годым кумыньыштымат ваштарешем шындемат, кутырен, умылтарен, примерым ойлем. Шкемын йоча-шамыч денат тыгак мутланенам. Еҥ ончылно воспитатлаш тӧчен омыл. Садлан шке шочшемат, приёмный йочам-влакат мут колыштшо улыт. Умбакыжат тыгак лиеш манын шонем.