Йӱдвел рӱдоласе марий-влак дене…

 

«Поро кас! Сай! Пуры вады! Кӧ ыш умыло гын, добрый вечер!» Тыге, поян марий йылмына дене саламлалтын, Ленинград областьыште илыше марий-влакын моткочак сылнын йоҥгалтше «Ший оҥгыр» ушемышкышт пурен шогальым.

Келшымаш пӧртыштӧ

Ондак чылан тыш-туш ончальыч, вара, помыжалтме гай лийын, шыргыж колтышт: вет нуно, тысе марий-влак, толшашемым паленыт да вученыт, лӱмынак ты касыш погыненыт.

Санкт-Петербургышто Ленинград областьыште илыше тӱрлӧ калык-влакым ушен шогышо «Келшымаш пӧртым» ыштеныт. Тушто кажныжын шке пусакше (община маныт) уло: татарын, чувашын, одын, грузин ден армянын да молынат. Марий-влакланат икмыняр пӧлемым ойыреныт.

– Мо, ме моло-влак деч кем[1] огынал! – куанен ойла марий пӧлкан вуйлатышыже, Киров вел Кикнур кундемын Изи Шудым ялыште шочын-кушшо ӱдыржӧ Евдокия Соловьёва. – Моло калык семынак шкенан верна, тоштерна улыт.

Марий ушем чынже денак «Ушем»! Кӧм гына шке йырже чумырен кертын огыл: У Торъял, Советский, Марий Турек районлам, Пошкырт кундем Мишкан велым, Кырык сирым!

Изишак чуякарак ӱстембал йыр погынен мутланымашна пеш оҥайын, пайдалын эртыш. Экспромт манмет тыгай годым шкенжым эн сай могырым ончыктыш. Тынар тораште илыше родына-влак чылажымат палынешт, садлан мыланем ятыр йодышым пуэныт, пуйто мый Марий Элын посолжо улам! Кертмем, палымем семын, мо шотышто, манмыла, компетентый улам, вашешташ тыршышым, но чыланат икте дене кӧнышт: тыште политике нерген мутланымашын кӱлешлыкше уке!

Палымем-влакын  йочашт

Мутат уке, тыште шке палымем-влакым шагал огыл вашлийым. Теве шукертак И.С.Палантай лӱмеш музыкальный училищым (кызыт колледж маналтын) тунем лекше Марий Турек кундем Сысоево ял рвезе Денис Михеев, кӱртньӧ дене фигур-влакым ыштылмыж дене чапланыше мастар, тысе ушемын гармоньчыжо (тудак тысе тоштерыште марий коҥгам ыштен да пӧлем пырдыжым сӧрастарен), але теве кумдан палыме кӱслезе Фаина Эшмякован Настя ӱдыржӧ. Но эн вучыдымыжат лийын: мыйын толшашемым пален, Ушемыш пурен веле шогальым, ваштарешем йӧршын палыдыме пӧръеҥ шыргыжалынлишеме:

– Разрешите представиться: Вячеслав Ксенофонтович…

– Четкарев? – Куанен колтышым мыят. Паленам: таче тышке кумдан палыме марий этнограф Ксенофонт Четкаревын эргыжат толшаш.

– Он самый!

– Неужели Вы? – ӧрмем эшеат ок пыте.

– Зуб даю, это я! – Мыскараш кусныш Вячеслав Ксенофонтович. – Но говорю… рушла.

Вара пален нальым: Вячеслав Ксенофонтович ты ушемыш чӱчкыдынак коштеш. Шуко мутланаш ыш логал, вашлиймаш мероприятиет тӱҥале.

Ушемвуй Евдокия Евдокимовна марий общинын пашаж нерген кӱчыкын каласкален лекте. Оҥай, такшым: моткоч чулым, эре погына, мурымо-куштымо дене веле огыл серлага, тыгак пайрем ден шочмо кече-влакым пырля эртарат, изирак концертымат ончыктат. Теве тачат курыкмарий ӱдыр-влак, кӱслештым налын, моткочак палыме, ныжыл семым йоҥгалтарен, муралтен колтышт.

Муро нерген

Ансамбльым Санкт-Петербург сымыктыш тӱняште палыме еҥ, сымыктышым шымлыше Россий институтын пашаеҥже, кызыт марий кӱсле нерген кандидатлык диссертацийым аралаш ямдылалтше Елена Сергеевна Таникова вуйлата. Тудо коллективын пашаже да нелылыкше нерген мутым тарватыш. Ик тыгай проблемыже – ӱдыр-влак шагалын огытыл, шоктынешт, но семӱзгар ок сите, а налаш кӱсен рожынрак.

Кӱрылт-кӱрылт мутланымашна гыч В.Четкарев деч ик оҥай, мылам тымарте палыдыме, уверым кольым: 1951 ийыште Ленинградыште лекшаш «Марий калык муро» книга гыч ятыр мурым цензур кораҥден! Кеч тыгайже тунам, кодшо курым кыдалне (мом ӧраш!) лийын кертмыжым пеш палена-умылена гынат, мылам тиде чынже денак вучыдымо ыле. Молан? Вет чыла книга, кеч тудо «Марийский Автономный Советский Социалистический Республикылан 30 ий темме лӱмеш» манын палемдыме гынат, уло кӧргӧ шӱлышыж дене «Ачанам», И.Сталиным, моктымо, тудлан тауштымо книгаш савырнен. Мо эше ситен огыл? Могай муро-влакым кораҥденыт?

– Изъяты были песни обрядово-ритуальные, сняты ввиду их якобы грустного, монотонного характера. Поэтому в том сборнике песен этого цикла нет. Сейчас мы намерены эти песни издать. Елена Сергеевна и Денис согласны помочь в этом деле. Можно это сделать?

– Кызыт, мутат уке, тидым ышташ нимогай чаракат уке. Кумыл да шийвундет веле лийышт. Нотым компьютер программе дене поген пуаш мыят ямде улам. Айста шоналтена, – ӱшандарышым мый.

Тоштер

Тиде-тудо нерген мутланен, вашлиймашнам мучашке шуктышна. Евдокия Евдокимовна, погынымашыш толшо-влаклан тауштен, тоштерышке пурен лекташ ӱжӧ. Тушко ошкылшыла, пошкудо пӧлемыште белорус семын сылнын йоҥгалтмыжым колышт шогышна. Тыге марий тоштер корныштына могай гына калык-влакын шочшыштым ышна «вашлий»!

А тоштерыштыже! Шонеда докан: мо тыште, Марий кундем але марий-влак деч тӱжем меҥге тораште, лийын кертеш? Чыла вере гаяк, манаш лиеш, илыше марий-влакын вургемышт, сурт кокласе ӱзгарышт, эсогыл вуй йыр але моло вереат кучылташ лийше кӱлешан лентым куымо ӱзгар! Шке кид дене ыштыме! Чапле! Кузе маныт, экспонат веле огыл, а пашам ыштыше! Икманаш, моткоч поян изи тоштер!

– А кушеч чыла тидыжым погенда? Кӧ пуэн? – ӧрын йодым.

– А шкенан-шамычак кондедат. Шке кундемышт гычат, кушто муыт. Тыгак чумырген, – шыргыжеш суртоза.

– Айда пӧртышкына пурымыдам палемдена, – кенета кидшым тыҥге-туҥге пӱтыркален нале Мишкан вел Ваксола марий Александр Кайнеев. Манмыла, шӱвылвӱд лекте гынат, вуйым огым маншыла рӱзалташ логале.

Тиде изи Марий рӱдерыш миен, иктым умылышым: тыште марий шӱлыш шапалген огыл, пашам тӱрлӧ (южгодым кӱлеш-оккӱл) отчётлан огыл ыштат, пырля погынен, ик кугу ешла куанен, мурен-куштен, икте-весым пагален илат! Кузе тидлан от куане?!

Олег Герасимов.

[1] Кем (диал.) – уда, начар, ӱлыкшӧ.

Шола гыч пурлашке: Вячеслав Ксенофонтович Четкарев, Екатерина Булыгина, Денис Москалев, Евдокия Евдокимовна Соловьева, Николай Шабалин, мый, Денис Михеев, Елена Сергеевна Таникова, Александр Андреевич Кайнеев, Анастасия Беляева (Эшмякова), Екатерина Поликанова, Лариса Арламова, Мария Седова.