«Ошкыл манам, вашкерак ошкыл! Мылам пашаш кайыман! Варгыжметым чарнет уке?! Тетла мый тылат нимогай модышым налын ом пу! Кампетке нергенат мондо!» – уремыште ава шке чукайжым моткоч вашкыкта, кидше гыч кучен, вӱден наҥгая, семынже пуйто туныкта. А йоча утларак веле шортеш, тӧрштыл-тӧрштыл, чорикын кычкыра…
Тыгай «томашам» шукын шекланеныт дыр. Але кевытыште иктаж модышлан верч пӧрдал-пӧрдал шортшо йочам кӧ ужын огыл? Но ятыр ача-ава икшывын тыге шортмыж годым мом ыштышашым огыт пале. Садланак кӧ кузе мошта, туге ышта: икте йочан йӧсланен шортмыжым шотышкат налаш ок тырше, весе икшывым игылтеш я воштылеш, кумшо шыдешка да вурсен пытара.
Икшывыдан чот шортмыжо – эн ончычак кугыеҥ-влак деч полышым йодмаш. Изи айдемын нервный системыже пеҥгыдем шуын огыл, садлан тудо чылажым эскерен огеш керт. Тудо шортмыж гоч полышым йодеш. Шинчавӱд йога, тугеже йӧсӧ, тыгодым уло тӱня кумыкталтме гай чучеш! Вес семын икшыве шке чон кумылжым умылтарен ок мошто. Тыгай лийын каен гын, тудлан полышым пуыман. А тидым эн ончычак ача-ава ыштышаш улыт.
Йочан утен каен шортмыжым, кычкыркалымыжым психолог-влак истерике маныт. Тидын шотышто ме Калыклан психологий-педагогике да социальный полышым пуымо республикысе «Доверие» рӱдерын 1-ше категориян педагог-психологшо Ковалёва Людмила Фёдоровна дене мутланышна.
– Йоча истерике кок тӱрлӧ лиеш: чын (истиный) да шоя (ложный). Шоя истерике годым икшыве йодмем але шонымем шуктышт манын, лӱмын шортеш. Але иктаж-мом ынеж ыште (ынеж ыштыкте) гын, тореш улмыжым шортмо дене ончыкта. Южгунам тыге йоча ача-аван тӱткылыкшым йодеш. Тыгай койыш такшым нормылан шотлалтеш. Икшыве иктаж талукат пелаш улмыж годым истерике манме койышым ончыкташ тӱҥалеш. Изи еҥ мом шижмыжым раш умылтарен ок мошто, садлан магыра. Школыш кайыме жаплан йоча шке кумылжым эскераш тунемеш, тунам тиде койыш эркын йомеш. Шоя истерике годым ача-ава-влаклан йочалан пеҥгыдын ойлен кертыт. Кузе кояш але кузе ок лий, умылтарыман. Но тылеч ончыч шорташ таратыше амалым мондыкташ тыршыман, иктаж-мо весе нерген мутым лукман, иктаж оҥайым каласкалыман, ончыктыман. Шоя истерике годым йочан ушыжо пашам ышта, тудо чыла умыла. Чын истерике шотышто йӧршын вес сӱрет. Тудо шучкырак. Йоча утен каен (южгунамже чытырен-чытырен) шортеш гын, мемнан ойлымым тудо ок кол, нимом ок умыло. Тыгай годым икшывым эн ончычак лыпландараш кӱлеш. Молан манаш гын нӧргӧ психикылан тиде шижмаш – моткоч кугу стресс. Йоча шкеже тыгай годым нимом ыштен ок керт. Тудым ӧндалман, пеленже лийман. Но «Шортметым чарне» манаш ок кӱл. Йочалан шорташ пуыман, тыгодым тыматле лийман. Лыпланымыжым вучыза. Вара лыпланен кертмыжлан мокталтыза. Тыге тудо шке вийжылан ӱшанаш тӱҥалеш.
Кеч-могай истерике лийже, икшывылан тыге ойлыза: «Ит лӱд. Мый палем, кузе чучеш, мый чыла умылем, мый пеленет улам, мый тылат полшем…» Тыгодым чаманымаш лийшаш огыл. Умылымаш лийже.», – каласыш Людмила Фёдоровна.
Тылеч посна психолог умылтарыш: йочан шортмыж годым ӱмбакыже нигунам кычкырыман огыл. Вурсымаш, йӱкым кугемдымаш моткоч кугу эҥгекым конда. Тыге шоя истерике, мутлан, чын истерикыш савырнен кертеш. Торжалыклан кӧра йочан психикыже локтылалтеш. Ончыкыжым тыгай икшыве шкежат торжа да осал койышан лиеш. Тыгак йочан чот йӧсланен шортмыж годым кугыеҥ-влаклан «кӱжгӧ коваштан» лийман огыл. Икшыве шке йӧсылыкшӧ дене шкет кодеш да полышым, умылымашым ок шиж гын, тудо могай айдеме лийын кушкеш?
Тыглай ончалмаште чылажат куштылгын чучеш: йочам ӧндалаш, тудын дене порын мутланаш неле огылыс? Но икшывын кычкырен шортмыж годым нелылыкше весе: ача-ава але воктене улшо вес кугурак-влак шкеныштым эскерен огыт керт, ласка лийын огыт мошто: нойымыжо-можо, тӱрлӧ пашаже… А тидын деч посна ок лий. Ме эре ала-кушко вашкена, тӱрлӧ сомылым ышташ толашена, садлан шке икшывыланна южгунам полышым пуаш вийна ок сите. Южыжо сырен кудалта, ала-кӧжӧ шкенжым титаканлан шотла да йоча дечат чот йӧсланаш тӱҥалеш. Тыге ынже лий манын, психолог-влак лыпландарыше тыгай йӧным темлат: келгын шӱлалташ (эркын: кумыт марте шотлыман) да южым шӱлалтен лукташ (эше эркынрак: кудыт марте шотлыман). Тыге – икмыняр гана. Вес йӧн дене кажне пайдаланен ок керт, но тудат сай: иктаж-могай поро, сай почеламутым шарналтыман да тудым вашкыде лудаш тӱҥалман. Кеч йӱкын, кеч шке семын. Тыгай упражнений-влак нервым лыпландараш полшат. Ласкалыкдам шижын, икшыват ласкаҥеш. Тунам тудо тыланда ӱшана, аралтыш улмым пала.
Йоча истерике тӱрлӧ амаллан кӧра лиеш гынат, эн тӱҥ амалже – эре ешыште. Ача ден ава коклаште умылымаш, пагалымаш улмо годым икшыве ласка кумылан лиеш, пиалым шижеш. Пиалан йочан кумылжо эре сай, садлан йӧсланен шорташ ок логал. Тугеже йоча истерике годым мом ыштышашым палена гынат, тыгай томаша йоча дене лучо шагалрак лийже ыле, але йӧршынат ынже лий. Ме, кугыеҥ-влак, икшывына верч мутым кучена гын, эн ончычак шке илышнам, шке койышнам тӧрлышаш улына.
Ой-каҥаш:
Йоча дене йочала мутланыза!
«Ит курж – камвозат!» – манеш йочажлан ава. А изи икшыве тыманмеш куржын колта да камвозеш. Палыме сӱрет? Шукыж годым изи-влак «Тыге ит ыште» манмым «Тыге ышташ кӱлеш» манын умылат. Адакшым мыняр чотрак йӱкым кугемден ойлет, тунар вашкерак йодмым шуктыман гай чучеш. А вашкымылан кӧра камвозашат логалеш, куш пурет.
Йоча мемнам чын умылыжо манын, кузе ойлен моштыман? Тидым ышташ неле огыл, лач тунемалтше ойсавыртыш-влакым вес семынрак каласыман:
- «Вашкерак кочкын пытаре-ян, уке гын нимогай шере кочкыш ок логал» олмеш «Тиде изи падырашетым кочкын пытарет гын, тылат шере да тамле пӧлек логалеш»;
- «Айда вашкерак, мыняр тыйым вучаш лиеш?!» олмеш «Кӧ писынрак куржеш, ончалына? – Икыт, кокыт, кумыт!» але «А кӧ писырак? Мардеж але ме?» да тулеч молат;
- «Почешет чыла модышетым погкале-ян!» олмеш «Кызыт тый юзо виян (фея, маг, волшебник) лият да пӧртыштына арулыкым ышташ полшет гын, могай сай ыле!» але «Ончал, могай тыйын модышым погышо чапле кранет (кид) уло. Ончыкто-ян!»
- «Ит койышланыл, пырысиге сӱретан ош тувыретым мый мушкаш шуэнам! Мом пуэм, тудым чий!» олмеш «Теве тиде канде тувыр – саде ош тувыретын поро йолташыже. Айда таче тудым чиена».
- «Нимогай «огым» манмым колмем ок шу! Ӱчым ыштылметым чарне!» олмеш «Ончо, ончо, мемнан деке «изи ӱчызӧ» толын, теве воктенет куржталеш. Айда тудым пӱтырен кучена, тек тый декет тетла огеш пижедыл».
- «Мыняр тылат ойлаш лиеш? Тидымат от умыло мо?!» олмеш «Икыт, кокыт… приём. Чечас мый тыланет икмомак каласем, а тый чыла шарнен кодаш тырше».
- «Мешаен ит кошт!» олмеш «Икмыняр жап шке семынет модат гын, мый пашамым вашкерак пытарем. Вара коктын шер теммеш модына».
- «Таче малаш возат уке?» олмеш «Ончал, леведыш дене теве тыге леведалтат гын, омыштет мотор йомак конча» да тулеч молат…