Оршанке район Изи Пуял райрӱдӧ деч кумло меҥге тораште верланен. Коло наре суртан изи ялыште илыш шолеш манын ойлат гын, очыни, шукынжо огытат ӱшане. Но тыште, чынжымак, весела шӱлыш озалана.
2023 ийыште Изи Пуял 300 ияш лӱмгечыжым кумдан палемден. Тылеч ик ий ончыч ял калык пайремым эртарыме шотышто репетиций сынан кугу мероприятийыш погынен. Тидыже тыште шочын-кушшо еҥ-влакым чумырен, тӱрлӧ йодышым каҥашаш йӧным ыштен. Тушко тораште илыше-шамыч, верысе чолга еҥ-влак ушненыт.
Илыш весела лийже манын
– Ик эн пӱсӧ йодыш корным шотыш кондымо шотышто лийын. Вет Изи Пуялыш логалаш шошо-шыжым мочол лавырам нӧштылаш пернен. Тыге ты пашам виктарымылан талын пижынна. Оршанке районысо администрацийыш лектын коштынна, соцскыллаште активный лийынна. 2023 ий апрельыште ял ден селала-влакым тӱзатыме программе почеш, ял уремыште асфальтым шарыме. Тыгак Пуял – Изи Пуял корныш тыгыде кӱм шарыме, – палдарыш ты ялыште шочын-кушшо чолга еҥ Э.А.Ураков.
Эдуард Айдаровичын ойлымыж почеш, Изи Пуялыште илыше еҥ-влак моткоч чулым да весела улыт. Нунын дене кеч-могай йодышым илышыш шыҥдараш лиеш. Садовин, Полушин, Соколов, Москвин ешым поснак палемдаш лиеш, мане.
– Такшым кажныже, икте-кодде ялын илышыштыже участвоватла. Вич ий ончыч ял шеҥгелне Сеҥымаш Паркым келыштаренна. Тушто кумло пӱнчым шынденна. Тыгеже 54 пушеҥгым шындышаш улына, вет Изи Пуял гыч тынар еҥ Кугу Ачамланде сарыш каен. Ты сомылым сеҥымашлан 80 ий темме вашеш мучашлышаш улына.
Тыгак ялыште тӱрлӧ спорт мероприятийым эртараш тыршена. Тыге, мутлан, кеҥежым йоча-влаклан велогонко икмыняр ий ынде лиеш. Тушко пошкудо ялысе йоча-влакат ушнат. Телым ече дене таҥасымаш эртаралтеш. Тудо изи да кугыеҥ-влакланат келыштаралтын. Эн мотор сад-пакча фотоконкурсымат ыштенна. Кызытсе ӱдырамаш-влак пакчаште шуко пеледышым куштат. Садлан, тыршымышт арам ынже лий манын, нунылан тыгайым шонен луктынна. У ий пайремлан суртым гирлянде дене сӧрастарыме конкурс лийын. Тушкат чулымын ушненыт. Тидлан пӧртын урем могыржым сылнештараш кӱлын. Тыгай моторлыкым ужын, чонлан ласкан чучын колта. Адакшым ялысе илыш ола деч нимынярат огеш ойыртемалт манын шонаш тарата. Чылажат вет, шкенан кидыште, садлан илышна оҥай эртыже манын, ме шке иктаж-мом ыштышаш улына, а вучен шинчышаш огынал, – каласкалыш Э.Ураков.
Пу – тиде пушеҥге
Молан лач Пуял? Эше Изи Пуял уло – кок ял коклаште могай кыл? Нине йодыш-влакым рашемдаш Пуял книгагудышто полшышт. Пуялыште шочын-кушшо да тыштак шке пиалжым мушо, книгагудышто ятыр ий пашам ыштыше Тамара Васильевна Бусыгина да, сурт сомылкам ворандарен, книгагудыш мутланаш толшо вате-влак каласкалышт:
– Ожно пушеҥгым пу маныныт. Мутлан, олмапу, ӱепу, ошкыпу. Ялнан лӱмыштыжат «пу» мут пушеҥге значенийыште кучылталтын. Вет ты кундем чодыран лийын. Тыге тышке илаш куснышо-влак шке илыме верыштым Пуял – пушеҥган ял – манын лӱмденыт.
Документлаште Изи Пуял нерген 1723 ийлаштак возымо улмаш. 1859 ийыште 16 суртышто 59 пӧръеҥ ден 73 ӱдырамаш иленыт. 1931 ийыште ялыште Фрунзе лӱмеш колхоз пашам ышташ тӱҥалын.
Кугу Отечественный сарыш Изи Пуял гыч 54 салтак каен, нунын кокла гыч 35 еҥ колен але увер деч посна йомын.
Поро да пашаче
Н.Уракова Советский район Кугэҥер ялыште шочын. Изи Пуялыш Наталья Никитьевна 1971 ийыште марлан толын. Ял нерген теве мом каласкалыш:
– Марлан толмем почеш Изи Пуял пеш поян ял ыле. Мичурин лӱмеш колхоз правлений, клуб тыште лийыныт. Корем гоч верланыше пошкудо Кашнур руш ялыш кевытыш коштынна. Кызыт тиде ял пытен. Колхозын ушкал ден сӧсна вӱтаже-влак тыштак улыт ыле, вара презе вӱтам нӧлтеныт. Пашам шуко ышташ логалын гынат, нойымо пуйто шижалтынат огыл. Жап эртыме семын ик вӱтам петырышт, весым Пуялыш кусарышт, варажым колхозшат шаланыш.
Ожно ойлат ыле: ял гыч ялыш корно пыта. А ынде пӧрт гыч пӧртыш корно пыташ тӱҥалын. Кызыт Изи Пуялыште 12 суртышто илат гын, 9 пӧртым даче семын кучат: Йошкар-Олаште илыше-шамыч кеҥежым шочмо суртышт пелен канат, телымат толын каят.
Наталья Никитьевна ден Александр Абрамович, ешым чумырымекышт, коктынат верысе колхозышто пашам ыштеныт, садлан ончыч колхоз пачерыште иленыт. Вате-марийын кум ӱдырышт шочын. Вара колхоз нунылан кугу чапле пӧртым ойырен. 2006 ийыште Александр Абрамовичын уке лиймекше, Наталья Никитьевна суртышто шкет кодын. Кок ӱдыржӧ Йошкар-Олаште ешышт дене илат, кумшыжо Медведево район Шойбулак селаште лакемын. Вич уныкан да шым кугезе уныкан Н.Уракова ынде 15 ий наре Д.Богатырёв дене ойгыжымат, куанжымат пайла. Дмитрий Леонидович озавате семынак пашам йӧратыше, шкаланже сомылым эре муэш.
– Кызытсе пелашем дене Йошкар-Ола пазарыште палыме лийынам. Тунам шке ончен куштымо пакчасаскам, шӧр-торык сатум ужалаш чӱчкыдын кудалыштам ыле. Ончычрак шуко вольыкым ашныме: кок вуй ушкалым, тынарак ӱшкыжым да сӧснам, лудо-комбым. Ынде шым ий наре казам гына ашнена, кеҥежлан бройлер чывым налына.
Кеҥежым пакчаште уло кумылын тошкыштам. Виноградым шуко куштем, эҥыж, грушо, вишне, сливе лектышышт дене куандарат. Йӱштӧ толмеш шочшо ремонтантный урлык кугымӧр ден снеге ятыр. Пеледышым йӧратем, садлан тудымат тӱрлӧ сортым шындылам, – манеш озавате.
Наталья Никитьевна пакчасаскажым тӱрлӧ рецепт почеш телылан мариноватла, шинчалта. Пӧртйымалне тӱжем наре банке погынен дыр, ӱдырем-влак пеш наҥгайымашышт уке, шкежат ончычсо деч шагалрак луктын кочкына манын палдарыш тудо. Шукерте огыл СВО гыч ик палыме салтак отпускыш толын ыле, тудлан ик багажник банке-влакым оптен колтеныт. Шке пидме носкимат пырля пыштеныт. Салтак-влаклан полшаш поро кумылан ӱдырамаш эреак тырша. Кевытыште носким, перчаткым, моло кӱлешан вургем ден сатум налын, Пуял книгагудыш намиен пуэн.
– Паша деч посна нимынярат шинчен ом керт. Дмитрий Леонидовичат – тыгак. Кеҥежым емыж-саска ден поҥгылан эрденак лектын каена. Ондакше ужалаш ситышымат погенна, кызыт тазалык начаррак, садлан шкалан ситышым кондымыланат куанена, – ойла Н.Уракова.
Петровмытлан ялыште келша
Изи Пуялыште шукыжо илалше-влак илат гын, икмыняр самырык еш тыште эше уло. Ялыш пурымаште Петровмытын суртышт верланен. Еш оза Александр дене урем дене эртымына годым палыме лийна.
– Кызыт отпускышто улам, сандене мӧҥгыштак тошкыштам. Такшым Йошкар-Олаште омсам ыштыме ик предприятийыште тыршем, тушко кок кече коден кудалыштам, – мане А.Петров.
Александрын Надежда пелашыже Кугунур школышто информатикым туныкта, директорын алмаштыжлан да класс вуйлатышылан тырша. Туныктышо кечывал кечын школышто ыле.
– Мемнан кок икшывына уло. Иктыже школыш коштеш, весыже йочасадыш. Нуным школ автобус налаш толеш, урок деч вара конден кода. Ӱдыр-влак сӱретлаш йӧратат, аваштым поктеныт. Пелашем моткоч устан сӱретла.
Ялыште тӱрлӧ ийготан улына гынат, илышна йокрокшак огыл. Сулен налме канышыште улшо-шамыч ялыштак почаҥыт гын, самырыкше тӱрлӧ вере пашашке кудалыштыт. Шукынжо Йошкар-Олаште тыршат, тыгак Моско да вес кундемла гыч оксам ыштен кондат.
Кажне гаяк ешын шке тавыже уло. Такшым вӱдпучым суртлашке шупшмо, башньынат уло, но тудын напоржо моткоч кугу, а илыме пӧрт утыжым шуко огыл. Йӱштӧ телым, пашам ыштыде, кылмен ынже шинче манын, кажне еш шканже тавым кӱнчыктен. Но башньым идалыклан ик гана колташ тыршат. Тений мыланна газпучым шупшшаш улыт, маныт, садлан чот вучена. Кызытеш пӧртым пу дене олтен ырыктена. Кажне ийын ик кугу машина пум налына.
Пошкудо-шамыч дене келшен илена. Ялысе илыш веселанрак эртыже манын, Изи Пуялын шочшыжо Эдуард Ураков чечас иктаж-могай да мероприятийым эртараш, пашам вораҥдараш шонен муэеш. Тудо тыште даче семын пӧртым куча. Телым каныш кечылаште кудалыштеш гын, кеҥежым шукыж годым ялыштак почаҥеш, – каласкалыш Александр.
Жапым пайдалын
Петровмыт ешыште жапым пайдалын да оҥайын эртараш тыршат. Каныш да пайрем кечылаште ача-ава икшывышт дене пырля Йошкар-Олашке, Оршанке посёлкыш миен толыт. Йоча-шамычлан иктаж-мом ум ончыкташ эреак тыршат. Александрын ойлымыж почеш, Надежда – моткоч сай озавате. Каныш кечылаште тамле кочкыш дене ешыжым чӱчкыдын куандара: мелнам кӱэштеш але ойыртемалтше кочкышым ямдыла.
Самырык еш вольыкым ашна. Нуно ныл казам, ятыр чывым ончат. Кеҥежым кайыквусым шукырак кучат. Телым шке шылым кочкына, манеш. Пакчагӧргым шындат, шке ончен куштымо пакчасаска налме деч тамлырак манын палемдыш еш оза.
Ик ончалтыш гычак
Надежда ден Александр интернетыште палыме лийыныт. Рвезе ӱдыр деке Марий Турек посёлко гыч шумеш лӱмын толын. Ӱдыр вигак чонжылан келшен, садлан тудо тышакынак кодаш шонен пыштен. Икмыняр жап келшымеке ешаҥыныт.
– Ончыч тыште корно шот уке ыле. Надежда деке лавырам келын толынам, ош кроссовкем тунам шемыш савырнен. Ӱмаште ялыш сай корным ыштеныт, тылеч ончыч пасу корно дене веле коштыныт.
Ялыште мыланем илаш утларак келша. Ола дене таҥастарымаште тыште юж яндаррак, кугу транспорт огеш кудалышт. Пошкудо-влак дене иктым-весым пелештымат кумылым нӧлта. Шке пакча, вольык… Ямле илышым айдемылан илен эртараш мо эше кӱлеш?
Изи Пуял мотор верыште шинча. Тыште пасу кумда, лай пӱртӱс. Адакшым Йошкар-Ола деч кумло утла меҥге тораште веле негызлалтын. Садлан тыште самырык-шамычлан илаш йӧнан. Пашашке олаш кудалышташ лиеш, а каныш кечылам ласкан ялыште эртараш шотлан толеш.
Вес еҥ, ялышкыда толын, иктаж-могай мероприятийым эртараш ок кумылаҥде Садлан шкан чолга лийман, икте-весым тидлан таратыман. Изи Пуялыште конкурслаште ойыртемалтше-влакым кумылаҥдыше приз дене палемдаш эреак тыршат. Тидлан, ялысе калык дене кутырен келшен, оксам погат да суртышто кучылташ келыштаралтше тӱрлӧ арверым наледат. Руш манмыла, «мелочь, но приятно». Тӱҥжӧ тыште теве мо – илыш веселан эрта. Пытартыш жапыште ялысе калык урем дене еҥ огыл, пий эртен кайымым от уж, манеш. Тугеже нунылан Изи Пуялыште илыше-шамыч деч примерым налман.
И.Речкинын да Изи Пуял ялын ВК-се тӱшкаж гыч фото-влак.