Кеҥеж пагытым ме кажныже куанен вучена, пӱртӱсыштӧ каналтена, чодырашке емыж-саскам але поҥгым погаш коштына. Но чодыраште але пасушто ир янлык-влакын лекмышт поснак лӱдыкшӧ. Маска дене тӱкнаш огыл манын, мом ыштыман? Ты шучко янлыкым вашлиймеке, кузе шкем кучыман? Моло янлыкым ужмекат, кузе лийман? Тидын нерген Марий Эл Республикын янлык тӱнян объектше-влакым оролыме, тергыме да радамлыме шотышто департаментын вуйлатышыже Николай Иванович Шурков дене мутланышна.
Маска шукемеш
Республикыште маска – ик эн кугу да осал янлык. Тудын мыняр улмыжым кеҥежым шотлат. Маска кажне ийын шукемеш, маныт. 2022 ийыште республикыште 969 маска лийын, 2021 ийыште – 918.
Николай Иванович биологий шӧрыным маскан могай улмыж нерген шуко каласкалыш. Маскаиге-влак телым (мутлан, январьын икымше декадыштыже) шочыт. Нунын кап нелытышт улыжат 500-600 грамм лиеш. Шочын вочшо маскаиге-влак 14 кече огыт кол, тылзе гыч гына шинчам почыт. Ава пелен нуно чызе шӧрым шупшыт. Маскан шӧржат моткоч нугыдо да ӱян.
Ноябрь гыч март йокте маска-влак вынемыштышт малат, а шошым узо маска, мутлан, март мучаште, кынелеш гын, иган ава маска – варарак. Апрельыште маскаиге-влак эркын вынем гыч лекташ тӱҥалыт, но лӱдыкшӧ улмылан кӧра торашке огыт кай. Вет узо маска-влак иге-влакым кочкын кертыт.
Узо маска-шамыч кажне ийын шордым кучаш тыршат, тудым шошым кочкыт. Тидыже ешартыш коям варалан погаш полша. Кучен кертдымыже-влак, ава маска-шамыч, тӱрлӧ кочкышым кычалыт. Нуно куткышуэм пургедыт, тыгак пундыш гыч лекше тӱрлӧ личинкым, шудым, поснак зонт сынан шудым (мутлан, «медвежий дудник») кочкыт.
Чодыраште кушшо емыж-саскамат йӧратат. Нуно снегым, эҥыжым, модым, пӧчыжым, шордымодым кочкыт. Вара пӱкшым, тумлегым авызлаш тӱҥалыт. Тумлеге кап нелытым писын погаш полша. Ноябрь кыдалнырак маска-влак вынемыш малаш возыт. Шокшо игече годым варарак возыт, йӱштырак годым – ондакрак.
Кажне ийын вашлийыт
Марий Элыште еҥ-влак кажне ийын маскам вашлийыт. Нуно емыж-саскам погымо верыш толаш йӧратат, поснак – эҥыж делянкыш. Тушто маска-влак эҥыжым кочкыт, игыштым пукшат. Николай Ивановичын палемдымыж почеш, иган ава маска деке логалаш – тиде эн шучко.
– Ты ир янлык-влак шотышто республикыште йодмаш чӱчкыдын пура. Шукерте огыл Марий Турек районысо ик ял тӱрышкӧ маска толын кошташ тӱҥалын. А Советский районышто нуно мӱкшотар-влакым пытарат. Кочкыш ситыдымылан кӧра тыге лектын коштын сеҥат.
Чодыраште шкем кучен моштыман. Ир янлык-влакым вашлияш огыл манын, лӱшкен, йӱк-йӱан дене кошташ тыршыман. Икмыняр еҥ дене толында гын, икте-весе дене чот кычкырлен кутырыза, йӱкым пуыза. Тунам янлык чодыраште айдемын улмыжым колеш да кораҥ кая. Тыге кугу азап марте огыда шу.
Кӱрен тӱсан маскам ожнысек сонарлат, сандене тудо айдеме деч чот лӱдеш. Айдемын пушыжым шижмеке, янлык кудал каяш ямде. Чодыраште кугурак йӱкын кутырыман, шып гына кошташ тӱҥалыда гын, маскам вашлийын кертыда. Южгунамже тудо айдеме деке кержалт кертеш. Шуко случай лийын.
Мутлан, ик палыме ӱдырамаш чодыраште шып гына эҥыжым поген, вес могырышто маска коштын. Ӱдырамаш йӱк-йӱаным колын гынат, пырля толмо йолташыже-влак улыт манын шонен. Но икмыняр жап гыч маскам вашлийын. Йӧра, тудо тышеч куштылгын утлен сеҥен. Кычкыралмыж дене маска вигак кудал каен. Тыгай ситуацийым ыштыман огыл.
Ава маска да иге-влак коклашке логалат гын, маска айдеме ӱмбак 99 процент годым кержалтеш. Тудо тыге игыжым арала. Тыгай годым нигунам куржын ида кай! Ситуацийым нелемдеда гына. Маска писын кудалыштеш, сандене еҥым вашке поктен шуэш. Тыште янлык ончылно айдемылан кугуракын кояш тӧчыман. Пелен кондымо рюкзакым кӱшкӧ нӧлталза але иктаж пундышыш шогалза. Вара чот кычкырыза, ведрам але кӱртньӧ банкым перкален, тӱрлӧ йӱкым лукса. Тунам маска садак чакна.
Мый шкеат тыгай туткарыш икана логалынам. Ик велне ава маска коштеш, вес велне иге-влак кудалыштыт. Мо кузе лийын кертмым ончылгоч паленам, сандене куржаш тыршен омыл. Маска чытырен, шинчаже йӱлен, урмыжын, пӱйжым перкален. Тудо мыйын ваштарешем тарванен. Но тӱрлӧ семын йӱкым лукмемлан да кычкырымемлан вич метрым гына кудалын да савырнен каен.
Теве Юрино районышто ик ӱдырамашын куржын утлаш тӧчымыж годым маска тудын шеҥгел ужашыжым кушкед налын.
Чодырашке тыгак эше чеверрак тӱсан вургемым чияш тыршыза. Мутлан, тул тӱсаным, – мане Н.И.Шурков.
Узо ден ава ир янлык-влакын коштмо жапышт лӱдыкшӧ. Тунам нуно осал да лӱддымӧ лийыт, еҥ ӱмбак кержалтын сеҥат.
Ирсӧсна
Ирсӧсна-влакымат вашлияш нигӧлан ынже логал. Игышт-влак верч нуно ала-мом ышташ ямде улыт.
Н.Шурковын мутшо почеш, африкан чума черын шарлымыжлан кӧра кызыт ирсӧснам шагалемдыме. Тений кундемыштына 450 ирсӧснам шотлымо. Ондак тудо моткоч шуко лийын. Мутлан, 2014 ийыште 3000 нарым палемдыме. Нуно чодыра кӧргыштӧ, укшла коклаште, купан, лап верыште почаҥыт. Игым лукмеке, посна илат. Сандене нуным пешыже ужаш огеш логал. Ирсӧснам вашлияш огыл манын, чодыраште лӱшкаш, кычкыраш кӱлеш.
Шордо-влак…
Шордо шотыштат тӱткӧ лийман. Нуно тӱрлӧ амаллан кӧра корно гоч кудал каен сеҥат. Машинам виктарыше-влаклан тӱкен кая гын, кугу штрафым пуэн кертыт.
Шордо шукемеш. Тений Марий Элыште 7695 шордым шотлымо, 2022 ийыште 7653, 2021 ийыште 7068 лийын.
Вӱд воктене канат
Кужэҥер район Руш Шой селасе лесничествыште участковый лесничийлан тыршыше Александр Иванович Никифоров чодыра пашалан тунем шуын, ир янлык-влакым тудо чӱчкыдын вашлиеш.
– Ожно эше маскам ужмо, шӱшкалтымыжым колмо. Пытартыш ийлаште тудым огына вашлий. Шукерте огыл ик пасушто кийыме палыжым, кышажым ужынна ыле. Ӱдымӧ пасушто тудо кочкеш да канен кия.
Мемнан кундемыште ирсӧснам, шордым чӱчкыдын вашлияш лиеш. Рывыж коеш, но кызыт шагалрак. Южо ийыште тудо еҥын сурт воктекыжат толеш ыле. Ирсӧснам ик гана шкеат ужынам. Лӱдынам ыле, но тудо мый дечем кораҥ кайыш.
Игече шокшо. Сандене кызыт шуко ир янлык вӱд воктене канен кия.
Кундемыштына ир янлыкын айдеме ӱмбак кержалтме случай-влак уке. Нуным вашлиймеке, лӱдын куржаш огеш кӱл. Вийдыме улметым шижын, почеш кудал каен сеҥат, – мане А.Никифоров.
Ир янлык-влак тӱрлӧ улыт. Чодыраш кайымеке, кажныж деч шекланыман, нуным вашлиймеке, шкем кузе кучаш ончылгоч палыман. Тӱҥжӧ – чодырашке емыжым шкетын погаш ида кошт, тӱшкан погынен кайыза! Тунам тунар лӱдыкшӧ огеш лий.