Икмыняр ий ончыч Ватсап (WhatsApp) але Вайбер (Viber) нерген шагалын паленыт, а таче нине мессенджер-влак дене изижге-кугужге пайдаланат. Теве пытартыш жапыште еҥ-влак Телеграм (Тelegram) мессенджерым чÿчкыдынрак кучылташ тÿҥальыч. Тенийысе пытартыш данный почеш, таче кечын тыште чÿчкыдын пайдаланыше 500 миллион утла еҥ шотлалтеш. Шукерте огыл Телеграмыште курыкмарла возыман сылне стикер-сÿрет-влак «лектыч», а 11 январь гыч марийвлаклан эше ик сай увер: Телеграм ынде марий йылмым «пала». Икманаш, тиде мессенджерыште чылажымат марий йылме дене возымо.
ТЕЛЕГРАМ МАРЛА ОЙЛА
– Телеграмым «марийыш» савыраш эн куштылго йöн – кылвер (ссылке) почеш пураш. Эн ончычак, мутат уке, Телеграмжым телефоныш вераҥдыман. Вара кычалме верышке темдалын, «Марий каналым» муман да тушко ушныман. Тыште кÿшнö кылверым «пижыктыме», тудын почеш пурыман.
Таче кечын марий йылме дене «мутланыше» Телеграмым компьютерыштат, ноутбукыштат, айфоныштат, айпадыштат – чыла вере кучылташ лиеш, – каласкалыш В.М.Васильев лÿмеш йылмым, литературым да историйым шымлыше институтын шанче пашаеҥже Андрей Чемышев.
Марий телеграмлан ссылке: https://t.me/setlanguage/olykmari
ТЫЛЗЕ ОНЧЫЧ…
Андрей Чемышевым Телеграмым марий йылмыш кусарыме пашаш ушнаш Россий шанче академийысе йылмышанчым шымлыше институтын пашаеҥже Фёдор Алексеев йодын. Тыге декабрь кыдалне ик эн кумдан кучылталтше мессенджер «марлаҥаш» тÿҥалын.
– Пашалан 16 декабрьыште пижым. Тунам ик кечыште 1500 ключым (корным) кусарышым. Фёдор Алексеев дене коктын У ий каныш кечылаштат кусарыме пашам ыштышна. Пытартышлан Марий Элын калык поэтше Геннадий Сабанцев полышым пуэн. Тылзат ыш эрте – Телеграм «марий» лие. Кеч тушто 135 корным кусарыме огыл манын ончыкта гынат, тиде мессенджер – тичмашнек марий. Ончыкыжым кусарымынам эше саемдаш тÿҥалына, – мане А.Чемышев.
ОНЧЫЧАТ КУСАРЕНЫТ
Телеграмым марлаҥдыме паша икымше кусарымаш сомыл огыл. Тылеч ончыч Википедийым, икмыняр программым марлаш кусарыме. Тиде пашам тÿҥ шотышто Андрей Чемышев ыштен. Тылеч посна кумылан еҥ-влак ынде ятыр ий «Вконтакте» социальный кылын интерфейсшым марий йылмыш кусарат. Но Андрейын ойлымыж почеш, тидым ышташ куштылгыжак огыл:
– «Вконтакте»-ште ключ-влак эре уэмдалтыт, ешаралтыт. Сандене тудым чарныдеак кусарен шогыман. 50 % деч шагалрак кусарыме корно лиеш гын, йылме интерфейс гыч йомеш. Вес ситыдымаш – кусарыме йылме, мутлан, компьютерыште коеш гын, андроидыште приложенийыште ок ончыкталт. Тыште кусарен шукташ моткоч неле, туге гынат «Вконтакте»-м эреак марлаҥден шогена.
Фёдор АЛЕКСЕЕВ:
– Ме Андрей Чемышев дене эше 2018 ийыште «ВКонтакте» соцкылын интерфейсшым марлашке кусараш тÿҥалынна. Сандене Телеграмым кусарыме пашамат пырля шуктышна. Андрей мый дечем шукырак кусарен гынат, тиде проектым тӱҥалаш – мыйын шонымашем ыле. Шонем, чыла йылме-влак тӧр улыт. Российысе тӱп калык йылме-шамычат руш йылме деч уда огытыл. Марла, суасла, бурятла тыгак интернетым кучылташ лиеш, но кугу корпорацийлан тиде огеш кÿл – волонтёр-влак гына полшен кертыт. Тыгай паша дене йылмынан престижшым кӱзыкташ, самырык марий-влаклан ончыкташ лиеш: йылмына кызытсе илышыште модный да технологичный лийын кертеш.
У ОБОРУДОВАНИЙ
– Шукерте огыл ме у оборудованийым налынна, кызыт йÿкым да видеом возымо студийым ыштена. Ты пашам Марий шымлыше институт Марий тÿвыра рÿдер да Марий-влакын Федеральный национальный тÿвыра автономийышт полшымо дене шукта. Тиде студийыште ме умбакыжат марий йылме дене возымо текст-влакым йÿкаҥдаш тÿҥалына, тыгак видеом войзаш йöн лиеш. Видео дене еҥ-влаклан марий йылмым кызытсе илышлан келшышын вияҥден колтымаште ятыр пашам умылтараш, туныкташ куштылго. Видео студийыште марий еҥ-шамыч дене тÿрлö интервьюм возаш лиеш. Тыгак видео гоч шанчыеҥ-влакын шымлыме пашаштым калыклан ончыкташ лиеш, – мане Андрей Чемышев.
ЙӰКАҤДАТ
А.Чемышев ятыр жап марий книга-влакым йÿкаҥдыме пашам шукта. Марий сылнымут произведений-шамычым кызыт «Марий йогын» подкастыште чумырымо. Тудым «Яндекс.Музыка», «Apple Podcasts», «Castbox» гочат муаш лиеш. Аудиокнига-влакым тыгак «Вконтакте» соцкылысе «Марий йогын» тÿшкаште вераҥдыме. Марий текст-влакым ончыкыжат йÿкаҥдаш тÿҥалме нерген Андрей Валерьевич тыгерак каласыш:
– Ме компьютерын нейросетьшым марла «туныкташ» тÿҥалына. Мыняр шуко текстым марий йылме дене лудына, тунар шукырак шомак компьютерлан палыме лиеш. Мемнан вет шагал огыл руш йылме гыч кусарыме книгавлак улыт: Куприным, Пушкиным, Лермонтовым марла возымо. Нине кусарымаш-влак почеш разметкым ыштена гын, моткоч сай ыле. Икманаш, руш ойсавыртышын марла кузе йоҥгымыжым возыман. Ик предложений почеш весым… Тунам вара Яндекс кусарыше программат кызытсе деч чынрак кусараш тÿҥалеш. Кеч 700-750 тÿжем предложенийым пуртыман. Миллион лиеш гын, чылт сай ыле. Кызытеш тушто 250 наре ойсавыртыш веле.
Программист да йылмызын ойжо почеш, тиде пашам вашкерак шукташ посна пашазе тÿшка кÿлеш. Шкетын, мутат уке, неле. Куандара, шукерте огыл МарНИИЯЛИ ты шотышто Волгатех дене вашполыш нерген кутырен келшен. Ынде ты вузышто программистлан тунемше икмыняр студент арняште ик кечым шымлыше институтышто практикым эрташ тÿҥалеш. Тидыже пашам вияҥден колташ йöным пуышаш. Мо оҥайже, нейросеть марий йылмым сайын палаш тÿҥалеш гын, ончыкыжым Интернетысе «йÿкан полышкалыше» программат марла «мутланен» кертеш. Телефон деч марла йодат, а тудо марла вашешта – чапле!
ТЫШТЕ МО ГЫНА УКЕ!
Чÿчкыдын тыге лиеда, кунам школышто, йочасадыште пашам ыштыше-влак марий автор-шамычын возымо произведенийыштым кушто муаш, огытат пале. Книгагудыш каяш чылаж годым йöн уке. Ты шотышто Мари-Лаб (mari-lab.ru) – моткоч сай йолташ. Тыште марий журнал, учебник, мутер, книга-шамыч аралалтыт. Тыште марий клавиатурым, марла чын возымым тергыше программым, тÿрлö пайдале ссылкым да молымат муаш лиеш. Чыла тидыже адакат Андрей Чемышевын суапле пашаже.
– Шукерте огыл школвлаклан дистанционно пашам ышташ логале. Но öрыктара: марий йылмым да литературым туныктышо-влаклан нимогай электрон материалым пуэн огытыл. Шукын книга лаштыкын фотожым ыштен колтылыныт. Ты шотышто Мари-Лаб сайтысе книга-влак моткоч полшеныт, – ойла А. Чемышев.
ОНЧЫКЫЛЫК ВЕРЧ
Марий йылмым Интернетыште кучылташ лийже манын, А.Чемышев да тудын дене пырля тыршыше-влак пытартыш 10 ий жапыште моткоч шуко пашам ыштеныт. Но тÿрлö чарак ок лий гын, чылажым илышыш пурташ да паша лектышым ужаш куштылгырак ыле. Мутлан, эше 2010 ийыштак марий клавиатур ышталтын. Но кызытат Марий Эл Республикыште илыше ятыр еҥ марий буква-влакым возыман текстым Интернетыш шынден огеш керт. Молан манаш гын вич марий буквам (ӱ, ӧ, ҥ, ӓ, ӹ) лÿмын код дене возыман. Код деч посна буква-влак Интернетыште чын огыт ончыкталт, палыдыме знакыш савырнат. Тиде томаша ынже лий манын, республикыште илыше еҥвлакын компьютерыштышт, ноутбукыштышт марий буква дене возымо текстым Интернетыш вераҥдаш йöным ыштыман. Тидлан таче кечын Марий Элысе Кыл да информатизаций департамент вуйын шогышаш. Тусо системный администратор-влак республикыште кажне еҥлан марий буквам Интернетыште кучылташ йöным ыштен пуышаш улыт. Но, чаманен каласыман, таче кечын тыглай калыкын компьютерышт веле огыл, эсогыл школласе да вузласе компьютер-шамычат марий буква-влакым огыт пале…
Марий йылмынам Интернет тÿняште вияҥдымаште Андрей Чемышевын суапше мучашдыме. Шуко пашажым тудо шке кумылын, чон йодмо почеш ышта. «Мо тендам кумылаҥда, вий-куатым пуа?» манын йодмемлан йылмызе-программист тыгерак вашештыш:
– Мыйын ик эн йöратыме да шерге еҥем уло – Эрвина ÿдырем. Тудын ончыкылыкшо верч мый чыла ышташ ямде улам. Йоча-влак марий йылмынам Интернетыште кучылтын кертышт, марий улмышт дене кугешнен кушкышт…