Марий ден удмурт калык-влакын вашкылышт шотышто археолог-влак мом возат? Акрет марий-влак Вӱтла ден Виче эҥер воктеке илаш эркын дене кусненыт. А тылеч ончыч тыште удмурт-влакын кугезышт (Азелинский ден Худяковский археологический тӱвыра дене кылдалтше калык-влак) иленыт.
Тиде I тӱжем ийын кокымшо пелийже – II тӱжем ий тӱҥалтышысе калык-влак шотышто археологий шымлымаш-влакым Г.А.Архипов ден Т.Б.Никитина эртареныт. Тыгодым нуно кок калык коклаште кугу сар нерген палемден огытыл. Ончалаш гын Вӱтла ден Виче эҥер воктене марий-влакын пеҥгыде, тыгодымак посна-посна илыме изи илем-влак лийыныт. Археолог-влак тыште илыше ден куснен толшо-влак коклаште кредалмаш лийын кертме нерген ойлат. Нунын данныйышт почеш, куснышо марий-влак икмыняр шӱдӧ ий жапыште удмурт-влакын кугезышт дене ужалыме, озанлык да тӱвыра пашам пырля шуктен шогеныт, тӱрлӧ калык-влакын шочшышт дене ешаҥыныт. Тыгай ваш келшымашлан кӧра марий тӱвыра волжско-финский ден финско-пермский йӱла-влак иктеш лугалтыныт – кызыт ты шотышто ятыр вере икгайлыкым муына.
Икымше ончалмаште марий да удмурт преданийлаште акрет жапыште вашла кредал илымышт нерген ойлымаш археолог-влакын иктешлымашышт дене шотлан огыт тол. Чынже дене тыште нимогай умылыдымаш уке. Сар ден кредалмаш-влак историйысе кӱчык жапысе изи да тунамак чолга эпизод семын палемдалт кодыныт, калыкын ушыштышт пеҥгыдемдалтыныт, а шукыж годым шӱдӧ ийла дене нуно икте-весышт дене келшен иленыт. Тылеч посна мемнан жап марте аралалтше преданийым да шагал еҥан калык улмынам, тӱрлӧ вере шаланен пытымынам шотыш налаш гын, кугезе марий ден удмурт-влак коклаште кугу кредалмаш тарванен кертын огыл манын каласаш лиеш. Нуно писын чарненыт. Ончычсо сӧй нерген археологий могырым доказательствын укелыкше тидымак умылтарат.
Туге гынат марий ден удмурт калык-влакын вашпижмашышт нерген преданий-влак кызтысе жап марте аралалт кодыныт. Каласыман: кушто удмурт-шамыч дене сар каен шогымо нерген марий-влакын илыме кундемлаште ял але села лӱмыштӧ одо компонент вашлиялтеш, туштак овда компонентан топоним-влак улыт але овда нерген легенде-шамычым каласкаленыт. Овда – тиде айдеме сынанрак ӱдырамаш мифысе герой. Туддеч шекланаш кӱлеш, вет тудо еҥым карген кертеш манын ойленыт. Икымше тӱнямбал сар годым венгр учёный Ӧдӧн Беке пленыш логалше Даниил Лебедев деч (тудо Киров область Вӱрзым район Петрушино ял гыч лийын) йодыштын. Тудын каласкалымыж почеш преданийыште Одо-карман верыште шем чодыра уло; тушто шуко-шуко сип пӱнчӧ шога; нине пӱнчылаште овда-шамыч илат.
Эн ончычак удмурт-влак Пор кулон уй («Марий калыкын колымо йӱдшӧ») пайремым эртарыме годым колышо пор-влакын чонышт деч аралалтме ритуал йӱлам шуктеныт. Нуно мӱйым пуышо яҥгаршудын укшлажым окна, омса, капка ӱмбаке, агавашта йымаке кереденыт, яҥгаршудым йӱлалтен, пӧлем-влакым эрыктеныт, яҥгаршудын саскаж да нулго укшла дене кумышкам шолтеныт.
Ф.Е.Егоровын шымлымыж почеш, удмурт-влак эше ХХ курымышто шортшо да нечкышланыше йочаштлан «чечас пор-влакым (марий-влакым) ӱжам теве» манын лӱдыктылыныт. Тидын годымак марий-влак коклаште ятыр жап манеш-манеш сынан ойлыштмаш коштын, пуйто удмурт-влак кумалаш надырлан айдемым пуштын наҥгаят да айдеме вӱрым йӱыт.
Эше тыгай преданий лийын, пуйто Озаҥ ханстве жапыште марий ден татар-влак одо-влакын мландыштышт пырля коштыныт да йозаклан мӱйым, межым да ший оксам погеныт. Тидын годымак ХV – ХVI курымласе исторический источниклаште марий ден удмурт-влак коклаште ваштареш шогымо нерген йӧршын нимоат уке. Мӧҥгешла, марий ден кечывалвел (Арск велысе) удмурт-влак Озаҥ ханстве могырым военный действийлаште пырля участвоватленыт да Черемис сарыште союзник лийыныт. Арам огыл кумдан палыме марий князь Полтыш нерген былиным Малмыж уездысе удмурт-влак ойлыштыныт. Тудым удмурт поэт да учёный К.П.Чайников (Кузебай Герд) возен налын.
Тылеч вара жапысе документлаштат марий ден удмурт коклаште вашпижмаш шогымо нерген факт-влак огыт вашлиялт. ХVI – ХVIII курымлаште, марий-влакын Ош Виче эҥер кундемышкыла куснен кайыме жапыштышт, кызытсе Удмуртийын кечывалвел ужашыштыже марий калыкын, тыгак марий ден руш-влакын, марий ден татар-влакын да марий ден удмурт-влакын илыме вершӧр-влак шочыныт.
ТИЧМАШ ТЕКСТЫМ «КУГАРНЯ» газетыште лудса (2021 ий 5 ноябрь)