Имне шӧр шке составше дене шкешотан – ӱдырамашын азам пукшымо шӧржӧ дене икгайрак. Лу аза гыч индешыжым пукшаш имне шӧр келшен толеш, вет тудо антиаллергенныйлан шотлалтеш.
Имне шӧр да лӱмын закваске (болгарский ден ацидофильный палычке-влак, ру гыч ямдылат) гыч кумысым ыштат. Йошкар-Олаш пурышо Якимсола воктенысе Кумыс ферме («Семёновский племзавод» ЗАО) идалык мучко кумысым ыштен лукмо дене Российыште ик эн кугулан шотлалтеш.
Шукерте огыл ме, журналист-влак, (Российысе Рӱдӧ да Юл кундем федеральный округласе СМИ пашаеҥ-шамычлан ямдылыме пресс-турын программыж почеш) экскурсий дене тушто лийынна.
Тиде ферме нерген тӱҥ зоотехник-селекционер Е.Д.Пуртова чыла пала, манаш лиеш. Ты пашаште 35 ий наре тыршыше Евгения Дмитриевна МарГУ-м зоотехниклан тунем пытарен.
480 имне
Ты кумыс фермым («Овощевод» совхозыш пурен) 1979 ийыштак чоҥаш тӱҥалыныт – теплицылаште да пасулаште саскам кушташ имне терыс кӱлын. Ончыч имне-влакым республикыштак налыныт, а вара племенной урлык вольыкым кучаш шоненыт да Литва гыч прусский ден литовский тяжеловоз-влакым конденыт. 1982 ийыште фермыште икымше кумысым ыштен луктыныт, племенной урлыкым ончен кушташ тӱҥалыныт. 2009 ийыште «Семёновский племзавод» ЗАО ты фермым ончычсо озаж деч налын. Таче тыште племенной урлык имньым шукемдат да кумысым ыштен луктыт, имне шӧрым ужалат.
Кызыт кумыс фермыште 480 имньым ашнат, нунын кокла гыч – 210 вӱльӧ. Имньым кӱтӱш огыт лук. Тидлан келыштарыме вержат уке: воктенак – Йошкар-Ола, озанлык пасулаште шурным ӱдымӧ. Адакшым вӱльӧ-влакым кок шагат еда лӱштымӧ годым тидыже йӧндымылыкым луктеш ыле. А фермын ик эн тӱҥ шонымашыже – сай шӧр лӱштышым налаш.
Секцийлаш вераҥдыме вольыклан кормам конден пукшат. Кукшо шудым, шӱльым пуат. Шке ямдылыме кормам гына пукшат, ешартыш, консервант деч посна – уке гын кумысын качествыже уда лиеш. Фермыште 18 еҥ пашам ышта.
Кугу олалашкат
Имне шӧрым фермыште шке технологийышт почеш пастеризоватлат: тидым 70 секундышто ыштен шуктыман да атылаш темкалыман. Ты сатум утларакшым Москош шупшыктат, Санкт-Петербургысо кевытлаштат Марий Элыште ыштен лукмо тыгай шӧрым налаш лиеш. Республикыштына илыше-влак йочаштлан пукшаш имне шӧрым шкеак толын налын каят.
Кумысым ямдылаш манын, имньым лӱштымеке, шӧрым иканаште кумыс цехыш колтат, тушко закваскым ешарат, келшыше температурышто да кӱлеш оборотышто лугат, икмыняр жап шинчыктат да, атылаш темкален, холодильникыш вераҥдат. Вес кечылан кумыс ямде.
Шокшышто йӱмӧ шумо деч утлаш полша. Шӱлымӧ, кочкышым шулыктарыме органлан пашаштым саемда, репродуктивный орган-влаклан пайдале. Арам огыл кумысым илышын эликсирже маныт.
Москош ты сатум шупшыкташ тӱҥалме нерген Евгения Дмитриевна палдарыш. Рӱдоласе ик предпринимательын 10 ияш йочаже черланен улмаш, шинча туберкулёз диагнозым шынденыт. Пӧръеҥ сай качестван кумысым Россий мучко кычал кудалыштын. Якимсола воктенысе фермышкат толын. Да тысе кумысым эре налаш тӱҥалын. Икмыняр жап гыч ӱдыржӧ тӧрланен.
Кечыште – 300-700 литр шӧрым
Вӱльым кок шагат еда лӱштат. Ты вольык пелен чомаже уло гын, тудо шӧрым эре пуа. Чомам ыштымеке, ты пагыт шым тылзе наре шуйна. Пел ий наре жапыште чома 350-400 кг марте кушкеш, вара тудым аваж деч ойырат.
Кечыште кумыс фермыште 300-700 литр имне шӧрым лӱштен налыт. Ик вӱльӧ кечыште кокла шот дене 10 наре литрым пуа. Урлыкым, ийготым, физиологийым шотыш налын, ик гана лӱштымаште 1-4 литрым шупшылыт. Рекордым шындыше вӱльыштат уло – кечеш 35 литр наре шӧрым пуа.
Лӱштат кечывалым гына, аппарат дене. Индеш шагат кас гыч ныл шагат эр марте чомам аваж дене пырля шогыктат. Уке гын вӱльӧ шӧрым пуымым йӧршеш чарнен кертеш. Вет ты вольыкын ава лийме инстинктше чот виян.
Вӱльым лӱштымӧ сомыл ойыртемалтше. Вольыкым ончыч лӱштымӧ аппарат дек кондат, воктекыже чомам вераҥдат, тудо иктаж 20 секунд наре водарым шупшылеш – тыге ышташ огыл гын, вӱльӧ шӧрым ок волто. Вара чомам кораҥдат, водарым шӱалтат да аппарат шке пашажым ышта, тидлан ик минут гына кая. Мо оҥайже, вӱльын нерве системыже аппарат дене лӱшташ ок пу гын, водарышкыже чомам кеч-мыняр тушко – шӧрым ок волто.
Агротуризмым вияҥдат
Кумыс фермыште имньым йӧратыше-влак пашам ыштат – нуно имне-шамычым шкештат кычкен кудалыштыт, йочаштымат кондат. А спортивный имне-влакым арамлогарат манаш лиеш, вет нуно шӧрым огыт пу. Туге гынат тыгай урлыкым ончымым чарнет гын, еҥ-влак паша гыч каят манын палемдыш Е.Пуртова. Пашаеҥ-влакым йомдараш огыл манын, кумыс фермыште агротуризмым вияҥдаш тӱҥалыныт.
Тыште монча, каныме пӧрт-влак улыт. Еҥ-влак толын канат, имне дене коштыт. Кумысым йӱыт веле огыл, тудын дене обёртываний манмым ыштат. Эше кумыс ванныште кият, имне шӧр денат тыгай ванным ямдылаш йодыт.
Вет имне шӧрыштӧ альбумин ден глобулин белок-влак шуко улыт, нуно организмым самырыкемдат. Арам огыл Клеопатра кугыжа кажне кечын ишак шӧр (тудо имне шӧр деч ок ойыртемалт) ванныште киен, маныт. Ончыкыжым фермыште изирак зоопаркым почаш шонат, тышке канаш да экскурсий дене толшо-влаклан эшеат оҥай лиеш.
Россий мучко
Идалык мучко фермыште 200 наре чома шочеш. Вольыкым шкалан шке ситарат веле огыл, Россий мучко ятырын тышеч самырык вӱльым налыт. Вет тыште ашныме вольык шуко шӧрым пуа, тыгак тудо шкенжым аппарат дене лӱштыкта манын, озанлык 100 процент гарантийым пуа – тиде вольыкын генетикыштыжак негызлалтеш. Урлыкым саемдыме шотышто тыште чот тыршат: шочшо чома чыла шотыштат шке аваж деч сайрак лийшаш.
Ты кумыс фермыште вольык-влак кужун илат. Тусо эн кугу ийготан – 2000 ийыште шочшо Жиган. Айдемын ийготышкыжо кусараш гын, ты чал ожо 80 ийымат эртен. Тудо фотолаш войзалташ моткоч йӧрата. Тидым мыят шекланышым: воктекыже миен, телефоныш фотом ышташ тӱҥалатат, тыгела шогалеш, вес могырыш савырна.
Имне-влаклан лӱмым пуымо шотыштат фермыште – шке правилышт. Чоман лӱмжӧ аважын лӱмжын икымше букваж гыч тӱҥалшаш, мут покшелне ачажын лӱмжын икымше букваже лийшаш. Кужу огыл, но шарналт кодшо да мотор лӱмым пуыман. Теве, мутлан, мемнан деке Прибалтика гыч кондымо Гриаусмас лишеме, лӱмжым ойлен, йылмет пудыртет. Ферме пашаеҥ-влак тудым Гриша маныт, у лӱм деке ожо вашке тунем шуын.
Якимсола воктенысе кумыс фермыште моткоч куштылго атмосфере озалана манын палдарыш Евгения Дмитриевна, тидым ме шкеат шижна. Кумыл волымо, чонлан неле годым тушко миет, имньым ниялтет, тудлан сакырым але олмам пукшет – чонлан ласка лиеш. А имне пуйто мут деч посна тыйым умыла, шижеш, колыштеш. Тиде эн сай терапий, нимогай психолог огеш кӱл.
М.Скобелевын да авторын фотошт.