Шыжым Москошто эртаралтше «Поколение» лагерьыш миен коштмына годым вес национальностян ятыр еҥ дене палыме лийна. Кажныже шке калыкше нерген каласкала, тудын пÿрымашыж верч тургыжлана. Ты йодыш поснак шагал еҥан калык гыч лекше ÿдыр-рвезе-влаклан лишыл. Таче тыланда нанай ÿдыр Ольга Кялунзиган каласкалымыжым лудаш темлена.
Ольга лагерьыш удэгей калыкын шочшыжо семын миен. Молан удэгей, а нанай огыл? Тидым ÿдыр тыге умылтарыш:
– Тукымыштем икмыняр калык вÿр уло: китай, нанай, руш да удэгей. Авам велым ковам удэгей лийын. Очыни, ÿдырамаш тукым семын мылам тудо лишылрак чучеш. Мый йоча-влаклан удэгей калык куштымашым туныктем.
О.Кялунзига ты калык нерген ятыр каласкалыш, таче кече марте мо аралалтме да мо йоммо дене палдарыш.
Орлыкан калыкем…
– Удэгей калыкын пÿрымашыже моткоч шÿлыкан. Ик велым китай-влак шыгыремденыт, вес велым – руш власть. Ковам авамлан каласкален, кузе Совет пагытыште нунылан шочмо йылмышт дене мутланаш пуэн огытыл, чареныт манаш лиеш. Йоча-влакым калыкын тÿшкан илыме верла гыч руш-влак деке тунемаш наҥгаеныт. Икшыве-влак ача-аваштым шуэн ужын кушкыныт. Нунын дене нигö удэгейла мутланен огыл, садлан авамат, мутлан, ты йылмым тунем шуктен огыл. Садлан мыят мутланен ом мошто.
Удэгей-влакын шке лÿмышт, тукым лÿмышт улмаш. Совет жапыште руш лÿмым веле возаш лийын. Кызыт тукым лÿм фамилийыште кодын.
Тылеч посна тудо пагытыште тошто верам кучаш чареныт. А удэгей-влак языческий юмо-влаклан кумалыныт. Чаманен каласаш кодеш, калык йÿлам тичмашнек ны возымо, ны у тукымлан каласкален шуктымо огыл. Садлан кызыт ме тудым моткоч шагал палена.
Чыла тидыже мыйым удэгей калык деке шÿмаҥден, – ойла Ольга.
Удэгей (удэ, удиэ, удэхе) йылме – кечывалвел (приамурский) тÿшкаш пурышо тунгусо-маньчжурский йылме-влак кокла гыч иктыже.
Ты калык Хабаровский да Приморский крайлаште ила.
XIX курым мучаш – XX курым тÿҥалтыш марте удэгей-влак утларакше китай калык дене чак кылым кучен иленыт, вараже – руш калык дене.
XX курым 30-шо ийла кыдалне удэгей йылмым латин графике почеш возеныт. 30-шо ийла мучаште Совет ушемыш пурышо калык-влакын йылмышт кириллице дене возалташ тÿҥалын. Но удэгей йылмыш у буква-влак шыҥен кертын огытыл, садлан ты калык возыктыш варажым нигузеат вийым налын кертын огыл.
О.Кялунзига Приморский крайысе Спасск Дальний олаште шочын-кушкын. Кызыт ешыж дене Красный Яр селаште ила. Пелашыж дене кум икшывым ончен куштат. Оля тысе йочасадыште воспитательлан пашам ышта. Тылеч посна «Бикин» национальный парк пеленысе «Кэсихи» («Пиалан») этнический ансамбльым вуйлата. Тышке йоча-влак коштыт, удэгей калык куштымашым тунемыт.
Куштымаште – юзо вий
– Кеч-могай куштымаш йÿла дене кылдалтын. Нигö тыглай веселитлен куштен огыл. Куанаш амалже шагал лийын да садлан. Удэгей-влак куштымаш дене могай-гынат ритуалым ыштеныт. Мутлан, сонарзе-влак сонарыш кайыме деч ончыч чылажат сай лийже манын куштеныт. Тыгай пайремат уло – Вакчини (сонар тургымым почмаш). Ожно пычал мойн лийын огыл. Куштымаш-влак ю вий дене кылдалтыныт манашат лиеш. Але ÿдыр марлан кайыме годым посна куштымаш лийын. Айдеме колымекат, куштымаш йÿлам шуктеныт.
Куштымашлаште писын тарванылман огыл. Чылажат эркын, икмардан ышталтеш. Но кызыт тыгай дене нигöм от öрыктаре. Садлан ме шке ансамбльыштына куштымаш-влакым изишак весемдена. Тÿҥ элемент-влакым кодена, но тыгодым чолганрак тарванылына. Удэгей куштымаш Йÿдвел кундемысе моло калык дене икгайрак, – манеш О.Кялунзига.
У ий пайремым пайремлена
– Удэгей-влак У ийым ожно кузе пайремленыт, каласаш неле. Ме тыште У ийым Россий календарь почешат, Китай кечышот почешат вашлийына. Тыгай йÿла аралалтын: У ий пайрем кечылаште самырык-влак шоҥгыеҥ деке унала коштыт. Пöртыш пурымеке, коча деке лишемыт, сукалтен шинчыт да кум гана вуйым сават. Тыгодым саҥга кÿварыш тÿкнышаш. Тиде йÿла шоҥго-влакым пагалаш туныкта. Вуйым савыше самырык еҥлан коча тыгыде оксам кучыктышаш.
Ӧрыктарыше цифр
Йÿдвел кундемысе удэгей калык ятыр жап вес калык-влак коклаште ила. 2010 ийысе перепись почеш 1493 еҥ удэгей улам манын возыктен. Тышеч 82 еҥже йылмым мыняр-гынат палымыж нерген ойлен. Тунам тыгай цифр нигöм шонаш таратен огыл, очыни. Уке гын таче кечын удэгей йылмым ик еҥ веле пала манмым кузе умылтараш?
Ик еҥ! Илен-толын удэгей йылмын илышыже ик шÿртö пырчыште гына кечен кодын улмаш…
Александр Александрович Канчуга 80 ияш. Тудо писатель. Шукерте огыл удэгей-влак нерген книгам возен. Тудым савыктен лукташ Японий гыч спонсор-влак полшеныт. Савыктыш литератур правил-влак деч посна возалтын. Возыктыш уке гын, правил лийын кертеш мо? Автор кузе шона да мутлана, книгаште тугак возымо. Тидыже йылмын яндарлыкшым арален кодаш полша.
Йылмылан – у шÿлыш!
Кызыт Приморский крайыште удэгей йылмым йочасадыште да школышто туныкташ тÿҥалме нерген йодышым тарватыме. Тидлан алфавитым шотыш кондымо, программым мыняр-гынат келыштарыме. А.Кянчуга кертмыж семын йоча-влак дене вашлиймашым эртара, мом палымыжым каласкала. Активист-влак, йылмым туныктымо пашам вораҥдараш манын, уло вийыштым пыштат. Школ программышке пуртымо шотыштат правительствыш йодмаш дене лекме.
Ольга Кялунзига ты пашам вораҥдарен колтымаште чон почын тырша. Шкежат йылмым тунемеш, куштымаш коч икшыве-влакым йомшо йылмым арален кодаш кертмыж семын кумылаҥда.
Тыгай марте шуаш огыл ыле…
Оля дене палыме лийын мутланыме деч вара ала-можо чонышкем логале, азап лишеммыла чучын колтыш. Меже, марий-влакше, таче кечын мынярын улына? Перепись кагазеш тÿжем дене «марий улам» манын возышо-влак кокла гыч мыняр еҥже шке йылмыжым арален кода да икшывыжлан, уныкажлан туныктен шога? Вет марий шÿлышан гына лийме дене, марий вургемым чиен коштмо дене гына яндар, чатка йылмынаже тÿзланен ок керт. Тудын дене мутланаш кÿлеш. Чыла вере: ешыштат, уремыштат, тÿшка верлашатат…
Тылеч посна тачысе марий самырык тукым шочмо йылмынам арален кодымаште вуйын шогымыжым шижшаш. Йоча-влак йылмым сайын палаш огыт тÿҥал гын, илен-толын мемнан нергенат йот газетеш «йомшо калык» манын сералтат…
Айста шкенам тыгай марте огына шукто!
«Лянцай» рецепт
Кÿлыт: пареҥге (шаланылше огыл), шыл (але кол), шоган.
Пареҥгым кужу паҥга-влак семын пÿчкедыман да 5-7 минут шолтыман. Кÿмекыже, шоктеш пыштен, ÿмбакыже йÿштö вÿдым опталман. Пареҥгын ик кумшо ужашыже наре шылым (але колым) ямдылена. Удэгей-влак утларакше шордо шылым кучылтыт. Шылым кужу кутышын пÿчкедыман. Тыгак кид дене кушкедме семын шеледаш лиеш. Шоган ден шылым шинчалтен тушитлыман. Йÿкшымекыже, пареҥге дене варыман.
Салатыш келшыше соусым ешарыман. Удэгей-влак дюцехаза соусым ыштат. Тидлан дюце чеснок шудо гай койшо кушкылым кучылтыт. Мемнан дене ты кушкыл ок шоч.