МарНИИЯЛИ-н директоржо,  историй науко кандидат Е.П. Кузьмин ойла:

– Марий Эл Республикна вес ийын 100 ияш лӱмгечыжым палемда. Шымлызе-влакын сообществыштат тидлан кӱлынак ямдылалтеш. Шуко томан «Марий Элын историйже» книгам луктына. Кажне хронологий ужашыште у фактым да интерпретацийым муаш лиеш. Пытартыш эн кугу лектыш – археолог-влакын пашашт.

Тидымак Звенигово районысо Красногорский посёлкышто эртарыме археологий паша тидым пеҥгыдемда: тушто ме эше ик историй лаштыкым почынна, кудыжым научно шымлена да калыклан «лудаш» темлена. Историй кышам радамлымаште археолог-влак кугу пашам шуктат, мо кагазеш возалт кодын огыл, тудымат «ужаш» йӧным пуат.

Марий калыкын илыш-йӱлажым, историйжым, эртыме корныжым   шымлымаште  В.А.Васильев лӱмеш Йылмым, сылнымутым да историйым шымлыше марий институт кӱлын тырша. Поснак археолог-влакын пашаштым  палемдыман.

Таче  археолог-шамычын Х курымысо марий-влакын шӱгарлаштым мумышт нерген ойлена. Шукерте огыл шымлызе-влак Звенигово районысо Красногорский посёлкыш экспедиций дене миен толыныт.

Экспедицийым историй науко доктор, МарНИИЯЛИ-се «Археологий»  пӧлкан  тӱҥ научный сотрудникше, М.Н.Янтемир лӱмеш кугыжаныш премийын лауреатше Татьяна Багишевна Никитина вуйлатен. Тудо тыге каласкалыш:

–Экспедицийыште кок арня лийынна. Марий археологий экспедиций шке пашажым 1956 ий годсек шукта. Институтысо «Археологий» пӧлкан пашаеҥже-влак, Кострома областьысе Шарья район гыч 7 еҥан поисковый отряд, Йошкар-Ола гыч кум волонтёр кӱнчымӧ, кычалме пашам ышташ пырля миеныт. Кострома кундем гыч, 400 меҥгым ончыде, ты отряд шке кӱшешыже  толын. Ӱдыр-рвезе-влакын  марий культур дек интересышт уло. Кок ий ончыч Вӱтла велне  раскопкым ыштымына годым палыме лийынна. Красногорскийыште марий могильникым ӱмаште  пален налме деч вара ме пеш писын археологий пашам тӱҥалынна. Ты объектлан «Красногорский могильник» лӱмым пуымо да кугыжанышын аралыме статусшым пеҥгыдемдыме», –  мане Т.Никитина.

Ӱмаште сентябрьыште Красногорский посёлкышто илыше Владимир Карягин гараж воктене ошмам кӱнчышыжла айдемын вуйгоҥгыражым муын. «Мый шке участкыштем ик гана веле огыл мландым кӱнченам.Чоҥышо-влакат нигунам нимом муын огытыл. А ты гана кид йымаке еҥ-влакым тойымо вер логалын», – ойлен журналист-влаклан  самырык пӧръеҥ.

Тиде криминал дене кылдалтше факт  манын шонен тудо, садлан  полицийыш йыҥгыртен. Полиций пашаеҥ-влак толыныт да, акрет годсо илыш дене кылдалтше икмыняр арверым мумекышт,  следственный комитетыш увертареныт. А тушеч увер МарНИИЯЛИ-ышке пурен.

«Ме акрет годсо арверым мумо нерген пален налмек, Марий Элысе тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерствын полшымыж дене пеш писын ты  верышке лектынна. Мыланна объект йыр чекым ышташ оксам ойыреныт. Тӱвыра министерстве культуро-исторический наследий объектым мумо нерген пунчалым луктын да ты сомылым виктараш тӱҥалтышым пуэн. Тений 70 квадрат метр кумдыкышто кандаш шӱгарлам мумо: ныл шӱгар –  ӱдырамашын, нылыт – пӧръеҥын. Мумо чыла арверым кондымо, кызыт коштена. Мланде да ошма кошкымек, шекланен эрыкташ тӱҥалына.

Колышым тойымо йӱлам кучылтмо радамым да мумо арвер-влакын могай улмыштым пален налмек, ӱшандарен каласен кертам: тиде Х-ХI курымласе марий-влакын илемышт да нунын погышт улыт. Погышт мланде йымалне  аралалт кодыныт. Тидлан негызым  этномаркер-влак ыштат.  Лач ӱдырамаш-влакым этномаркерлан шотлена, нунын сӧрастарыме ӱзгарышт, вуйыш, оҥыш, шӱйыш, кидыш пижыктыме арверышт тидым палдарат. Садланак шӱгарлаште мумо сӧрастарыме ӱзгар-влакын  могай улмыштым шотыш налын, шымлызе-влак Х курым годсо манын пеҥгыдемдат. Марий ӱдырамаш-влак кидмастар лийыныт. Саҥгашкышт сакыме, имне семын койшо  шинчырым мумо. Тиде шарпаным але нашмакым чийыше-влакын арверышт манын кертына. Оҥ тураште имньым ушештарыше аралтыш кечен. Тыгайым  азам ыштыше ӱдырамаш-влак гына коштыктеныт. Тыгак подвескым муынна. Тудым пӧръеҥ-влак шӱйышкышт сӧрастарыме ӱзгар да аралтыш семын сакеныт. Тыгак шергаш, умдо (копьё), кидшол да моло арвер лектыныт», — ойла Т.Никитина.

–  Ойлат, пуйто моткоч кужу капан еҥын лулегыжым муыныт. Ала ты кундемын иктаж патырже лийын?

–  Патыр-влак нерген легендым мыланна южо вере тусо еҥ-шамыч каласкалат. Мемнан случайнат ала иктаж легенде дене  кылдалтын, каласен ом керт. Икте раш: кок метр кужытан шӱгарыште  пӧръеҥ киен, йолышкыжо  подым кылден пыштыме лийын.  Ала чынак, патыр лийын, но улан улмыжо раш. Газетлаште «великаным» муыныт манын возымо, тиде чын огыл. Тыглай еҥ лийын.

–  Самырык-влак археологий пашам кузе шуктеныт? Нунын кумылышт могай лийын?

– Мемнан пашаште кугу вий –  самырык еҥ. Поисковой отряд, волонтёр да школьник-влак ты сомылым кумылын шуктат. Южышт кум-ныл ий раскопкыш коштыт. Палаткыште илат, вашла палыме лийыт. Кӧлан археологын сомылжо келша, тудо ончыкыжым историй факультетыш тунемаш пура. Мом муынна, тудым  шымлаш тӱҥалына. Ме кеҥеж гоч кычалына, пургедына, арвер-влакым ик пӧлемыш погена да шыжым веле, чыла пашам мучашлымек, келгын шымлаш тӱҥалына. Кеҥежым ме мом кертмынам ыштен кодынена.

– Арвер-влак тынар курымла гоч аралат кодыныт, тугеже пеш моштен таптыме лийыныт?

– Кызыт мумо тойымо пӧръеҥын социальный статусшо кӱкшӧ лийын манын кертына. Той гыч  сӧрастарыме пеш чапле кыдал ӱштым, кӱзанӱштым, той подым мумо. Коло наре предметым идентифицироватленна. Нине арвер деч посна эше кӱртньӧ товарым, куд кидшолым, кум шергашым, алгам, шӱйыш сакыме имне семын койшо сӧрастарыме ӱзгарым верештме. Кыдаллан келыштарыме ӱштыштӧ  оксагалта кечен, тудым умдырын почшо гыч ыштыме лийын, а тушто тулым ыштен лукшо кӱртньӧ кресало киен.

Тудо жапыштак  кӱртньым сайын таптен  моштеныт. Тыгак южо арвер вес кундем гыч кондымо лийын. Тидыже пошкудо калык дене келшен илымым, вес кундемыш лектын коштмым да ужалыме пашам виктарымым палдара. Мутлан, археологна-влак Прибалтика да Урал кундем гыч кондымо сӧрастарыме ӱзгар-влакым муыныт.  А ӱдырамаш-влакын чиемышт, вуйым сӧрастарыме ӱзгарышт чыла шке кидышт дене, чылт марийын манына, ыштыме улыт. Тидыже чонышто кугешнымашым шочыкта.  Лач тиде памятник акрет годсо марий калыкын тӱвыраже тӱзланаш тӱҥалме курым нерген ойла.

Раскопкым ыштыме паша «Марий Элыште культурный наследийым арален кодымаш» программе дене шукталтеш. Тымарте акрет годсо илыш гыч Юрино да Килемар районлаште тойымо кум олмым  шымленна.

–  Ты верым умбакыжат шымлаш шонеда мо?

–  Мутат уке, шымлаш кӱлеш, шуко уым пален налын кертына. Ончыкыжым могильник верым кӱнчаш йырже траншейым ыштыман. Тиде адакат вес программе. А кызыт Красногорскийыште тойымо верлаште еҥ-влак левашым, гаражым чоҥен пытареныт, кунам тиде верым иктаж-могай кӱлешан социальный объектым чоҥаш ойырат гын, ме эн ончыч раскопкым ыштен шуктышаш улына.  Ӱшанена, марий калыкын эртыше корныштыжо мумо арвер-влак шымлыме пашам виктараш полшат.