Май мучаште ӱдыр-рвезе-шамычын шымлымаш пашашт дене палдарыше конференцийыште лийынам ыле. Тушто шканем Йошкар-Ола гыч Михаил Маркеловын проектшым палемденам.
Практике годым шонымаш шочын
Михаил Маркелов Марий лесохозяйственный техникумышто кокымшо курсышто тунемеш. Рвезе шупшыктымашым организоватлыме да автомобильный транспортым виктарыме программе почеш шинчымашым налеш. Техникумышто тунемше-шамычым у маршрут-влакым ямдылаш да тошто-шамычым саемдаш туныктат. Нуно тидым практикыште чӱчкыдын кучылтыт. Тыгодымак Маркелов «Интерактивный тур по улицам Йошкар-Олы, названных в честь Героев Советского Союза – уроженцев Марий Эл» проектым ямдылен. Ты пашалан кумылаҥмыж нерген тыгерак каласкалыш:
– Практикыште мыланна техникум гыч оласе иктаж склад марте маршрутым чоҥаш заданийым пуэныт ыле. Но мый школышто тунеммем годымак историй предметым йӧратенам. Тӱрлӧ олимпиадыште ты предмет дене уш-акылем тергенам. А студент лиймеке, элнан да кундемнан историйже нерген шымлымаш пашалан кумылаҥынам. Икымше кугу проектым геноцид темылан возенам. Фашист-шамычын совет калык дене шучко пашам ыштымыштым шымленам. Варажым ты теме дене техникумышто тунемше ӱдыр-рвезе-влаклан докладым икмыняр гана лудынам. Теме куштылгыжак огыл, южо шучко факт шинчавӱдымат луктын.
Тений вес проект пашам шочын. Тудым кундемыштына шочын-кушшо 11 Совет Ушем Геройлан пӧлекленам. Тӱҥ шотышто Йошкар-Олаште герой-шамыч лӱмеш урем-влак дене палдаренам, тидлан лӱмын маршрутым келыштаренам. Шонымаш практикыште толын. Лач тунам олаштына герой-влак лӱмеш ятыр урем улмым пален налынам да проект пашалан пижынам.
11 герой лӱмеш
М.Маркеловын проектше почеш, маршрут Семёновка селасе В.С.Архипов лӱмеш школ гыч тӱҥалтышым налеш. Василий Степанович Марий АССР гыч Совет Ушем Герой лӱмым икымше сулен. Тудо тале пулемётчик лийын. Йошкар Армийын ятыр оборонительный да наступательный операцийыштыже лӱддымылыкым ончыктен. Калуга областьысе Ямны ял верч шогымо годым геройла колен.
Тушечын маршрут Дубки микрорайонысо К.П.Кутрухин лӱмеш уремыш шуйна. Константин Прокофьевич А.Матросовын подвигшым ыштен. Тудо тушманын дзотшо деке нушкын миен да шке капше дене амбразурым петырен. Тидлан кӧра мемнан салтак-влак атакыш тарваненыт да населённый пунктым авалтеныт.
Кумшо точко – М.В.Лебедев лӱмеш урем. Тудо Нагорный микрорайонышто верланен. У Торъял кундемын шочшыжо, герой Михаил Васильевичын лӱмжым Йошкар-Оласе ик уремлан пуымо.
Тылеч вара оласе рӱдӧ уремлашкыже корно шуйна. Х.Х.Хасанов 1943 ийыште пленыште колен. Нехаевка села верч кредалме годым нелын сусырген. Вуйушым йомдарыше старший сержантым тушман-влак верештыныт да пленыш налыныт. Нуно тудым тӱрлӧ семын индыреныт, кыреныт гынат, Хасанов шке элжым ужален огыл.
Герой А.М.Яналовынат лӱмжым Йошкар-Олан ик уремже нумалеш. Кенигсбергысе уремлаште бой-влак кайыме годым тушманын кумдыкышкыжо икымше пурен да моло сатлак-шамычым почешыже каяш кумылаҥден. 1945 ий апрельыште младший лейтенант Андрей Михайловичын ӱмыржӧ кӱрылтын. Тышеч маршрут В.И.Соловьёв лӱмеш уремыш шуйналтеш. Тудат А.Матросовын подвигшым ыштен. Шке капше дене тушманын амбразуржым петырен. Пулемёт лӱйкалымым чарнымеке, Василий Ивановичын йолташыже-шамыч командованийын боевой приказшым шуктеныт – Жуково ял воктенысе кӱкшакам тушман-влак деч утареныт.
Вес урем Н.С.Рябининын лӱмжым нумалеш. Николай Сергеевич стрелковый взводын командирже лийын. Тудо фашист-шамычым пытарыме годым бой-влакым сайын вӱден моштен. Польшысо ятыр олам да ялым утарымаште поснак геройлыкым да лӱддымылыкым ончыктен.
Тудын деч вара С.Р.Суворов лӱмеш уремыш сапым виктарена. Сергей Романович – марий-влак кокла гыч герой лӱмым сулышо икымше салтак. Группын командирже да моло салтакын колымышт деч вара немыч-шамыч ваштареш шкет шоген. Сусыргышо, вийдыме атакым кечыгут вӱден. А.П.Шумелёвынат подвигше калык чонышто ила. Тудын лӱмжым Интеграл микрорайонысо ик урем чапландара. Александр Прокофьевич Днепр эҥерым форсироватлымаште лӱддымылыкым ончыктен.
Оласе Индешымше микрорайонысо ик уремлан З.Ф.Прохоровын лӱмжым пуымо. Зинон Филиппович Румынийысе Ходош села верч кредалме годым геройла колен. Тушманын лӱйкалыме точкышкыжо нушкын миен да гранатым шуаш шонен. Тидым ышташ кидшым нӧлталме годым немыч пуля кидкопажым сусыртен. Гранате камвозын. Туге гынат тудо, уло вийжым погалтен, немыч пулемётын аҥжым капше дене петырен.
Маршрут Козьмодемьянск кугорно дене кудалме годым Медведево посёлко тӱҥалтыште М.Н.Логинов уремыште мучашлалтеш. Михаил Николаевич уста разведчик лийын. Тудо ятыр немыч салтакым кучен. Ик тыгай кучышо еҥын показанийже элнан командованийжылан чын пунчалым лукташ да немыч армийын кугу составшым пытарымаште сайын полшен.
Палышаш улына
Михаилын ойлымыж почеш, маршрут коло наре меҥгыш погына. Кажне уремыште икмыняр жаплан шогалман, герой-влак нерген пален налман. Тыге 11 уремым авалташ шагатат пеле наре жап кӱлеш. Ик урем гыч весыш автобус дене кудалман. Проектыште тидын нерген посна ончыктымо. Транспортымат палемдыме – средне-магистральный МАЗ-241 автобус. Но чылажат мыняр еҥ улмо да турым кузе эртарыме деч шогаш тӱҥалеш.
Палемдыман, кажне гаяк уремыште герой-влак нерген ушештарыше посна шарнымаш оҥам пижыктыме.
– Мый кажне уремыште лийынам. Тушто герой-шамычын подвигышт нерген палдарыше информаций стенд-влакым келыштараш гын, эшеат сай лиеш ыле, шонем. Тыгак куар-кодым вераҥдаш келшен толеш. Тыге герой нерген утларак пален налаш лиеш. А кӧ уш-акылжым тергынеже гын, пытартышлан тестымат эрташ уто огыл. Тидыже, конешне, айдемын кумылжо деч шога.
Мыйын шонымаште, тыгай лӱмлӧ еҥ-влак нерген палыманак, поснак самырык тукымлан. Вет кугезе коча-кована-влак мемнан тыныслыкна верч илышыштым чаманыде тыршеныт. Кӧжӧ сӧй пасушто, кӧжӧ тылыште, кӧжӧ тыглай пашаште. Ме нунын подвигыштым шарнышаш улына. Патриотизм шӱлыш самырык-влак коклаште нунын семынак озаланышаш. Лач тыге гына ме виян калык да эл лийына, – мане рвезе.
Маркелов проектым ямдылымыж годым икмыняр герой нерген шуко ум пален налынам, мане. Тидыже нунын дене эшеат кугешнаш тарата. Ончыкыжым рвезе пашаж дене школлашке лекташ шона. Тунемше-влак герой нерген палышаш улыт!
Авторын фотожо-влак.