Эртыше жапын кышаже почеш…

3 сентябрьыште Кокымшо тÿнямбал сар пытымылан 75 ий темын. Но тунамсе шучко жапын кышаже чонешна веле огыл, шочмо мландынан помышешыжат курымешлан лакемалт кодын. Таче мартеат элнан тÿрлö лукыштыжо сар кайыме верлаште шымлымаш паша-влак эртаралтыт да шочмо элым аралыше салтак-влакын лÿмыштым пöртылтышö экспедиций-влак лиедат.

Тыгай экспедиций кокла гыч иктыже – «Дальневосточный фронт». Сахалин областьысе Смирныховский районыш Российын 23 регионжо гыч 70 утла поисковик (кычалше) погынен.

Кычалше-влак 1945 ий августысо Кечывалвел-Сахалин операций годым японец-влак дене кредалмаш кайыме верлаште кок арня пашам ыштеныт. Ты экспедицийыш Марий кундемын шочшыжо Николай Сергеев миен коштын.

– Ме тÿҥ шотышто Харамитогский укрепрайонысо кредалмаш верлам шымленна. Тыште 79-ше лÿйкалыше дивизий кредалын. Кредалмаш тунам шуко жап шуйнен огыл гынат, тыште 1000 наре еҥын ÿмыржö кÿрылтын. Наступленийыш каяш ик корно веле лийын. Кызыт ты корнеш чодыра кушкын пытен. Ме лачак тыште йомшо боец-влакым кычалынна. Тиде кундемыште икмыняр иза-шольо шÿгарла лийын. Но таче кечын нунын кушто улмышт раш пале огыл. Ме икмыняр квадратный километр кумдыкышто кычалме пашам шуктенна, – каласкала Николай.

 

– Мом муында?

– Кок красноармеецын лулегым муынна. Тидыже эн тÿҥ, шонем. Тыгак ик япон салтакын лулегыжым мумо. Могай салтак улмыштым саркурал але вургем деч кодшо элемент-влак полшымо дене палаш лиеш. Тыгак кап пелен иктаж ÿзгарышт лийын кертеш. Мемнан мумо салтак-влакын могай армийыште кредалмыштым палена, но, чаманаш логалеш, лÿмышт палыдыме. Молан манаш гын, пеленышт нимогай палдарыше знак але возымо арвер лийын огытыл.

Тыгак тÿрлö патроным, гранатым, отстрелым, лÿмым возыман арвер-влакым, танк-шамыч деч кодшо тÿрлö кÿртньö ужашлам верештынна. Мылам поснак «Арисака» японский винтовкын штык-кÿзыжö ушеш кодын. Тыгайым нигунам ужын омыл ыле. Мом кычалын муынна, чыла ты кундемысе поисковик-влаклан пуэнна.

Фото: Ший оксажат илышым арален кодынеже улмаш…

 

– Кушто да кузерак иленда, паша кечыда кузе эртен?

– Чодыра коклаште лийынна гынат, илаш йöн сай лийын. Кычалме вер деч тораште огыл, шокшемдыме палаткыште маленна. Эрдене да кастене лагерьыште кочкаш пукшеныт, а кечывал кочкышым пашашке пырля налынна. Мемнам икмыняр тÿшкалан шелыныт. Кажне тÿшкан шке кычалме кумдыкшо лийын. Эн лишыл вер лагерь воктенак корно гоч ыле, весе – иктаж 2-3 меҥге коклаште верланен. А эн тораже – Лысая курык. Сар годым тыште моткоч неле кредалмаш-влак каеныт. Ятыр командир колен… Но тушто кок кече веле пашам ыштышна, вара тале йÿр тÿҥале. А йÿран годым курыкым волаш-кÿзаш моткоч неле.

– Вес тÿрлö шагат поясыште илаш тунемаш нелырак ыле. Тушто вет 8 шагатлан жап ончычрак кая. Тыште те малаш возында веле гын, а мыланна кынелман.

Ик кече экскурсийлан ойыралтын. Ме сöй верлаште лийын коштынна. Таче мартеат бетон дене пеҥгыдемдыме огневой точко, окоп-влак аралалт кодыныт. Тыгай верлам ужмеке, чонлан ньыге-нюго чучеш. Пытартыш кечын Охотский теҥыз воктеке миенна. Тиде экспедиций моткоч öрыктарыше, оҥай семын шарналт кодын.

 

– Кычалше отрядыш кузе логалаш лиеш?

– Такшым мемнан отрядыш кеч-кöланат омса почмо. «Воскресение» кычалше отрядна МарГУ пелен шотлалтеш гынат, мемнан деке студент-влак веле огыл коштыт. Кöн кумылжо уло, нуно толын кертыт. Но лачак экспедицийлашке шке кÿшеш кошташ логалеш. Мемнан отрядыште вес пашамат виктараш йöн уло. Мутлан, архив материал-влакым шымлаш але реконструкций сомылым шукташ лиеш.

 

Николай Сергеев Морко район Шордÿр ялыште шочын-кушкын. Лу классым тысе школышто, вара Нурÿмбал кыдалаш школышто тунемын. Марий кугыжаныш университетыште историй да обществознанийым туныктышо специальностьым налын. Армийыште службым эртымеке, ты направлений денак магистратурышто тунемын. Кок ий Медведево район Шойбулак школышто историйым, обществознанийым, географийым да экономикым туныктен. Тений гыч В.М.Васильев лÿмеш марий шымлыше институтышто археологлан пашам ышта. 2013 ий годсек МарГУ пеленысе «Воскресение» студент-влакын кычалше отрядыштышт шотлалтеш, кызыт отряд командирын алмаштышыже. Николай ты отряд дене пырля чÿчкыдын экспедицийлаш коштеш, отрядын пашаж дене палдарыше статья-влакым воза. Ешан, икшыван.

А.Яковлева.
Н.Сергеевын альбомжо гыч
налме фото-влак.