Тысе кагаз-влак коклаште шкешотан шӱлыш озалана, тыште аралалтше книга-влак икмыняр шудӧ ий дене эртыше пагытым шымлаш да тунамсе ямым шижаш йӧным пуат. Тыште – Республикнан илыш корныжо, шочмо калыкнан пӱрымашыже…
1941 ийыште, Кугу Отечественный сар тӱҥалме деч кок кече ончыч, Марий кундемысе Историй архив ден Октябрь Революций архивым пырля ушеныт да Марий АССР-ын Рӱдӧ кугыжаныш архившым почыныт. Тений 20 июньышто Марий Эл Республикысе кугыжаныш архив 80 ияш лӱмгечыжым пайремлен.
Кундемнан ик эн поян да чапланыше архивше таче кузе ила, могай сомылым шукта?.. Йошкар-Оласе Воин-Интернационалист-влак уремысе 28-ше номеран пӧртыш унала миен толна.
Эн йӧратыме пӧлем
Еҥ-влакын эн чӱчкыдын толын коштмо верышт – лудмо зал. Мо дене тудо сымыстара? Тидын нерген мыланна документ-влакым кучылтмо да савыктыме шотышто пӧлкан тӱҥ специалистше Наталья Конышева каласкалыш:
– Зална ок пустаҥ. Кызытсе илыш ситуацийым шотыш налын, чыла санитарий нормым шуктен пашам ыштена. Пытартыш жапыште еҥ-влак шке тукым-вожыштым утларак шымлат, родыштым кычалыт, шочмо ялышт, вер-шӧрышт нерген шукырак пален налаш тыршат. Залышкына туныктышо, краевед, студент, шымлызе-влакат толыт.
Архивыште 550 тӱжем наре документ аралалтеш. Эн тоштыжо – 1594-ше ийысе. Политике, экономике дене кылдалтше документ, метрический книга-влак – чылажат мемнан поянлыкна. Метрический книгалаште 1917 ий марте православий верам кучышо еҥ-влакын шочмышт, ешаҥмышт, колымышт нерген возымо. Царевококшайский дене Козьмодемъянский уездлаште (Озаҥ губенийын ужашыже-влак) илыше-шамыч нерген 1722 ий марте шымлаш лиеш. А ончыч вес губернийлаш (Озаҥ, Вятский, Нижегородский да Чебоксарский) пурышо кундем-влак шотышто метрический книга-шамыч эн тоштыжо 1860-1870-ше ийласе улыт. Тылеч тоштыракше Озаҥ, Киров, Угарман, Чебоксар олаласе архивлаште аралалтыт.
Акрет годсо книгалаште шке кугезе тукымым, родет-влакым ужмеке, мутат уке, чон вургыжеш, тукымвож нерген эшеат шуко пален налме шуэш. Тиде амал денак лудмо залыште еҥ-влак эреак улыт.
Лудмо зал воктене справочный стол пашам ышта. Тыште еҥ-влак Йошкар-Оласе предприятийла гыч кондымо тошто документ-влак шотышто йодмашым возат. Тидыже утларакше пенсийым рашемдаш манын ышталтеш. Тыгак тыште шочмо кече нерген рашемдат, вес кундемлаште илыше-влаклан «тукымвож пушеҥгым» ыштымаште, шымлымаште полышым пуат.
Архивын пашаже ятыр
– Архив икмыняр пашам шукта. Икымше – посна тӱшкалан ойырен шеледымаш. Тидлан комплектоватлыме пӧлка уло. Кызыт тышке 239 организаций гыч документ-влакым кондат. Мемнан специалистна-влак чыла документым тергат, экспертизым ыштат.
Кокымшо . Аралыме да учёт. Документ-влак сайын аралалтышт да ынышт локтылалт манын, ятыр паша шукталтеш. Южын температуржым, вӱдыжгылыкшым, кагаз-влакын яндарлыкыштым эскераш – чылажат лачак тиде пӧлкан пашаже.
Кумшо. Научно-справочный уверым ямдылымаш. Тыште кажне документ нерген возат: кунам да кушеч тудо толын, мо нерген тушто возымо да тулеч моло.
Весе. Ме кагаз-влакым уэмден тӧрлена да документым электрон йӧн дене кучылташ келыштарена. Кызыт ты шотышто паша куштылемын, но тыгаят лийын, кунам мыланна кугу кагаз орам конден ястареныт да чыла, а вара шотым му: кушто да мо? Икманаш, ты пӧлкаште пашаеҥна-влак кушкедалтше, локтылалтше документ-влакым ачалат да цифроватлат, – каласкалыш кугыжаныш архивын директоржо Александр Михайлович Одинцов.
Кагазымат «мончаш пуртат»
Дезкамер – тыге маналтеш документ-влакын «мушкылтмо верышт». Чынак, нунат жап эртыме семын амыргат, бактерий-влак пижмылан кӧра кагазеш эсогыл поҥго налын кертеш. Сандене архивыште аралалтше кажне документым лӱмын ыштыме график почеш дезинфицироватлат. У документ-влакат, тиде пӧлемыш да тушто верланыше коҥга кӧргыш пурен лекде, аралыме пӧлемыш огыт кай.
– Ме шкенан поянлыкнам изи аза гай ончена: эскерена, эрыктена, тӱрлӧ чер деч аралена. Тиде коҥгаште 70-72 градус шокшо да 60 процент наре вӱдыжгӧ. Тыште документ-влак кум шагат кият. Вара посна келыштарыме полкышто йӱкшат да уэш шке верышыкышт яндар пӧртылыт, – каласкалыш реставраций да цифровизаций пӧлкан тӱҥ архивистше Анна Дьяченко.
Уэмдат, цифроватлат
Документ-влакым ятыр жап кучылташ, лаштыклаш гын, нуно локтылалтыт. Поснак тоштырак кагаз-влак шулен, кушкедлен, шаланен кертыт. Сандене кагаз-влакым вошт койшо, но пеҥгыде лаштык-влак полшымо дене кӱжгемдат. Буква-влак сайын койышт манын, кагаз лаштыклам шарат, кугемдат. Вара уэш ушен пижыктат, ургат. Теве мемнан мийымына годым реставратор-влак 1930 ий ноябрьыште лекше «Йошкар кече» газетым уэмдат ыле…
Документ-шамычым эшеат кужу жап аралаш манын, шукыжым кызыт электрон йӧн дене ончаш лийшым ыштат – цифроватлат. Тиде сомылымат посна пӧлемыште икмыняр еҥ шукта.
Кугыжаныш архивын кажне пӧлемыштыже паша шолеш. Тыште тыршыше еҥ-влакын ойлымышт почеш, эртыше пагытын шӱлышыжым аралыше кажне кагаз я книга чоныш умылаш лийдыме шӱлышым пурта, куатым пуа. Пӧлемлаште лиймеке, «историйын саскаже»-влакым кидыште кучен ончымеке, нунын кумылыштым умылет. Историй сымыстра. Очыни, санденак Кугыжаныш архивын полатше калыклан поро унагудо гай лийын. Еҥ-влакын йодмышт почеш тыште тӱрлӧ экскурсий, ончер, конференций, вашлиймаш-влак эртаралтыт. Тачат ты полатыште кугу пайрем – архивын шочмо кечыж дене кылдалтше ончер.
Пайрем дене тендам, калыкнан да кундемнан эртыме корныж нерген поянлыкым аралыше-влак!
А.Яковлева. Авторын фотожо-влак.