«Марий калык сӧрастарыш ӱзгар эн ончыч аралтыш семын кучылталтеш, тудо тыгак айдемын статусшым ончыкта, вара гына тиде арвер моторлык семын аклалтеш», – манеш «Марий тӱр рӱдер» республикысе мер организацийым вуйлатыше И.А.Степанова.
Марий тӱр рӱдер ӱмаште марий шовырлан, а тылеч ончыч марий калыкын вуйчиемжылан пӧлеклалтше идалык-влакым эртарен ыле. А 2023 ийым ты рӱдер Марий калык сӧрастарыш йӱлам аралыме идалык семын увертарен. Идалык мучко Марий тӱр рӱдер тиде темылан пӧлеклалтше ятыр мероприятийым эртара, а шыжым иктешлыше этнофорум лиеш.
– Кунам кидмастар-влак иквереш чумыргат, тӱҥ программе деч посна нуно эше икте-весын кидпашажым ужыт, кутыркалат, ваш ой-каҥашым пуат. Вашлиймеке, ончыкыжым пашам пырля ышташ кумылышт лекме годым мый эшеат куанем да пашам утларак тыршен ыштем. Идалык тӱҥалын гына, а мый умылем: марий сӧрастарыш дене кылдалтше теме шуко еҥлан келшен. Эше январьыштак ятыр еҥ телефон дене, интернет гоч мый декем лектын. Нуно тиде пашам сайлан шотлат, фото-влакым колтат, шке шонымашыштым луктын каласат, – манеш Ираида Александровна.
Кажне кушкыжмын
Марий сӧрастарышым ямдылаш кумылан еҥ-влак кажне кушкыжмын Марий тӱр рӱдерыште погынат. Тыгай мастер-классыште нуно рӱдерын тоштержылан ожнысо марий сӧрастарыш-влакым ямдылаш тунемыт. Варажым, тунем шумеке, шкаланыштат тыгайымак ыштен сеҥат. Мастер-классыш кошташ кумылан еҥ-влак жап эртыме семын шукемыт гына. Ынде нунылан арняште ик кечым ойырымо шагал гай чучеш, жапым ешараш йодыт. Кызыт кидпашазе-влак Виче вел марий-влакын аршаш ден шӱшерыштым ямдылат.
– Эн тӱҥжӧ – калыкын тунемаш кумылжо уло. Мастер-класс деч вара нуно шкештат сӧрастарышым ямдылат да иктаж тӱшка мероприятийыш чиен лектыт. Нуным ончен, молынат тыгай моторлыкан лиймышт шуэш. Тыге марий-влак коклаште шарлыше йыли-юли йылгыжше арвер-влак деч эркын ала кораҥына. Вет ожнысо сӧрастарыш-влак пеш йылгыжше огытыл, нуно ятыр ий дене аралалтыт. Тыгай сӧрастарышым чийыше еҥ йӧршеш ойыртемалтеш, тудын чын марий тӱсшӧ коеш, – манеш И.А.Степанова.
Шымлат
Сӧрастарыш-влакым ямдылыме деч посна рӱдерыште тыгай ӱзгар-шамычын историйыштым шымлымылан жапым ойырат. Кодшо арнян рӱдерыш МарНИИЯЛИ-н вӱдышӧ научный пашаеҥже А.В.Акилбаевым ӱжыныт. Вияш эфир годым Александр Владимирович ожнысо марий сӧрастарыш-влак нерген каласкален. «Археологий могырым факт-влакым пален налаш пеш оҥай ыле. Ожно марий-влак шкеныштым чотрак сӧрастареныт, тыгай ӱзгар-влаклан поянрак лийыныт. Тыглай кечын марий ӱдырамаш сӧрастарышым аралтыш семын чиен. А пайрем да йӱлам шуктымо годым тудо эн поянжым чиен: вуйыш, пылышыш, шӱйыш, кидыш, йолыш. Марий пӧръеҥ-влакынат сӧрастарышышт лийыныт», – каласкала Ираида Александровна.
Марий тӱр рӱдер тыгак Т.Евсеев лӱмеш Национальный тоштерыште вияш эфирым эртараш шона. Тиде тоштерын фондыштыжо аралалтше марий сӧрастарыш-влакым ужаш да историй могырым тӱрлӧ факт нерген пален налаш сай йӧн лиеш ыле.
Тыгак республикысе тӱрлӧ районыш усталык лабораторий дене лекнешт. Шке ыштен-кучышо, тӱрлышӧ айдемылан марий сӧрастарышым йӱла почеш ямдылаш туныкташ шонат. Вет рӱдерын эртарыме мероприятийже-влак тидын денак ойыртемалтыт: вургемым ургымо, сӧрастарышым ямдылыме годым марий калык йӱлалан эҥертат.
Ончыкыжым рӱдерын паша радамыштыже – марий сӧрастарыш дене войзалтме фотоконкурсым увертараш. Марий тӱр рӱдерыште тиде теме дене кылдалтше фотосессий лиеш.
Чын да йӱлалан эҥертен
Ираида Александровна шкежат марий сӧрастарыш нерген тӱрлӧ материалым шымла, С.Чавайн лӱмеш книгагудышто кӱлеш материалым ятыр муын. Теве иктыже – «Каталог марийских украшений». Тудым Совет Ушем жапыште Ленинград олаште савыктыме. Фотолан да фактлан поян каталоглан материалым Этнографий тоштерлан эҥертен чумыреныт.
– Шке коллекцием гыч ик эн тошто сӧрастарыш – XIX курымысо комплект. Тудым еҥ деч налынам. Чаманен каласыман, авамын сӧрастарышыже-влак йомыныт. Рӱдерышкына утларакшым Совет Ушем жап годсо сӧрастарыш-влакым кондат. Южо ӱзгарым тоштерлан пӧлеклат, южыжым ончыкташ кондат. Мыланна, кидмастар-влаклан, тошто арвер-влакым кучен ончалашыжак мом шога: тӱжвал тӱсшым веле огыл, тыгак ямдылыме техникыжым палаш пеш кӱлешан. Вет ме сӧрастарыш-влакым чын ямдылышаш улына. Моло калык коклашке лекме годым вик умылаш лийже – тиде марий еҥ. Сӧрастарыш-влакым ончен, шуко пален налаш лиеш: тиде еҥ марий але уке, могай кундемыште илыше марий, – ойла умбакыже рӱдерым вуйлатыше.
Кызыт еҥ-влак тӱрлӧ вургемым чиен коштыт: рожанымат, тоштымат, тӧр огыл урвалтанымат. Тидлан иктат ок ӧр. Ираида Александровнан ойлымыж почеш, тыгай годым марий вургемым чийымым илышыш пурташ кӱлеш. Тиде кугешнымаш кумылым тек луктеш. Марий еҥ молан шке вургемже деч вожылшаш?! Шке калык вургемын кӱкшытшым эре нӧлтен шогыман. Тыгай вургемым але сӧрастарышым кӧ кузе мошта огыл, а чын да ожнысо йӱлалан эҥертен ямдылыме гын, нунын акышт да моторлыкышт нимучашдыме лийыт.
Газетнан пагалыме йолташыже-влак, ала тенданат ешыштыда ожнысо марий сӧрастарыш-влак аралалтыт. Оккӱл манын, тудым луктын кудалташ ида вашке. Вет эн ончыч тиде тукымдан аралтышыже. Те тудым огыда чий гынат, поген пыштыза да аралыза. Шке тукым поянлыкда дене Марий тӱр рӱдерын кидмастарже-влакым палдареда гын, эшеат суапле пашам ыштеда.
И.Речкинын да Марий тӱр рудерын альбомжо гыч налме фото-влак.