Аяр, чер, четлык айдемын ӱмыржым кӱчыкемдат, тидлан кӧра аза шагалрак шочеш, калык шагалемеш. Шоналтыза!
Кодшо арнян Марий Эл Республикысе «Жить! Любить! Верить!» IV Антинаркотический форум эртаралте. Тушто кече мучко тӱрлӧ мероприятийым ончен, лач ты девиз денак илаш кӱлмым пеҥгыдемдышым.
Аяргат
Таче республикна наркотик дене аяргыме шотышто Юл кундем федеральный округышто кудымшо верым айла. 14 округ коклаште кудымшо вер лӱдыкта.
Марий Элысе тазалыкым аралыме министрын алмаштышыже Т.Бастракован мутшо почеш, пытартыш лу ийыште Российыште да тидын годымак кундемыштына наркотик дене пайдаланымаш ешаралтын. Республикыштына 2023 ийыште аярген черланыше-шамыч 2,3 пачаш шукемыныт, 100 тӱжем еҥлан шотлымаште – 139,1 еҥ, Российыште ты показатель – 157,8, ПФО-што – 150,6. Тыгай показатель Волжск ден Йошкар-Олаште шукырак улыт.
Тений Марий Элыште наркотик дене пайдаланаш тӱҥалше 61 еҥым рашемдыме, тышеч 4 еҥже – ийготыш шудымо. Кызыт учётышто 1788 еҥ учётышто шога.
Кодшо ийын тыгай аярлан кӧра 30 еҥ илыш дене чеверласен, тений – 21 (тышеч 19 еҥже – пӧръеҥ-влак). Илыме шот дене ончалаш гын, латвизытынже Йошкар-Оласе улыт. Наркотиклан кӧра колымаш шотышто ПФО-што Марий Эл 4-ше верыште шога. Тидыжат лӱдмашым шочыкта, вет пашам ыштен кертше вийвал еҥ-шамыч осал вещества дене пайдаланымыштлан кӧра илыш дене чеверласат.
Вес черат «пижеш»
Марий Элыште Антинаркотический стратегий программе пашам ышта. Наркотик дене аяргымаш моло черын шарлымыж денат чак кылдалтеш. Мутлан, ВИЧ, С ден В гепатит-влак.
Нарколог ден психиатр-влак дене учётышто шогышо наркоман-влак кокла гыч 704 еҥ В ден С гепатит дене черле, а 162 еҥын – ВИЧ-инфекций.
2023 ийыште ВИЧ-инфекций дене икымше гана черланыше 207 случай шотышто рашемдыме. Тыгай чер 126 пӧръеҥлан да 81 ӱдырамашлан Утларакшым (тидыже 78,7 процент лиеш) нуно вате-марий семын илымылан кӧра ты инфекцийым «пижыктеныт».
2023 ийыште ВИЧ-инфекцийлан кӧра республикыштына 100 тӱжем еҥлан шотлымаште 5,35 процент колен. Тидыже тылеч ончычсо ий дене таҥастарымаште 3,8 процентлан шукырак.
А стиклан кӧра (тиде ырыктен тӱргымӧ тамак мешак) 100 тӱжем еҥлан шотлымаште 3,6 процент землякна вес тӱняшке каен. Стик тамак деч ойыртемалтеш, вес семынрак пайдаланыман, тулым ылыжтыман огыл, ырыктыман гына. А составыштыже улшо плёнко аяр веществам луктеш, тудо организмыш логал кертеш.
Адакшым В ден С вирусан гепатит дене икымше гана черланыше-влак шукемыт. Ты показатель кодшо ийын 100 тӱжем еҥлан шотлымаште 19,4 процентыш шуын. А 2022 ийыште тиде цифр 4,47 веле лийын.
МВД-н Наркотик оборот ваштареш кучедалше Марий Элысе управленийжын начальникше Д.А.Безденежныхын мутшо почеш, наркотикым шарыме, аралыме да шке ямдылыме шотышто осал паша шукемеш. Тений 328 уголовный делам суд ончен, тышеч 225 осал пашажым тӱшка дене шуктеныт, 104 еҥым мут кучаш шогалтыме, молыштын уголовный делашт эшеат ончалтыт.
Молан тыге?
Тиде йодышлан ятыр вашмутым Моско гыч толшо клинический психолог, наркологический превентолог, «Общее дело» мер организацийын еҥже Олег Моисеев шке лекцийыштыже пуыш. Тудын ятыр шонымашыжым радамлена.
Молан самырык еҥ ты корныш шогалеш? Кушеч чыла тидыже тӱҥалеш? Эн ончычак тудо изиж годымак тӱрлӧ образым ужын кушкеш. Мутлан, пайрем еда ӱстембалне шампанский, арака улыт, ачаже, моло родо-тукымжо тамакым шупшыт. А те тыгодым каласенат кертыда: «Наркотик огытылыс». Нуно легализоватлыме (закон почеш кучылташ лийше) наркотик улыт, никотинан аяр-влак.
Чылажат образ гыч тӱҥалеш. Кызыт производитель-влак йоча шампанскийым ыштен луктыт (кеч тушто сок гына), тыгай сынан атыш кампеткым оптат, эсогыл гель ден шампуньым темлат. Ача тамакым шупшеш гын, тудын шочшыжат, тыгай примерым ужын, шукыж годым ты аяр денак вуйжым аҥырташ тӱҥалеш. Изишт годымак тамак пундашым поген коштыт, тӱргымӧ образ дене илат. Сандене тыгай икшыве-влак наркотик дене пайдаланаш ямде тӱшкашке пурталтыт.
Лекторын ик иктешлымашыже тыгайрак ыле: эн ончычак шке илышда нерген шоналтыза, мом те йоҥылыш ыштенда але ыштеда.
Таче ача-ава, педагог, воспитатель да моло еҥат мо тугай наркотик умылтарен огыт мошто. Тидын годым кузе тудын ваштареш шогыман?
Поргем
Кӧ самырык тукымлан наркотикым эн ончыч темла да пуа? Йолташышт. Шукыж годым эн лишылышт. Моло еҥлан вет ӱшаныше еҥ шагал.
Шукыж годым нуно дискотекыште, пырля погынымо годым наркотик дене пайдаланаш тӱҥалыт. Самырык-влаклан оҥайын чучеш. Темлыше еҥ тыгеат каласен кертеш: «Тыге кайфым шижат. Йӱ але тидым коч, вара сайынрак куштет». Кунам темлат? Шукыж годым подылшо еҥлан. Вет тудо тыгодым шуко сомылым ышташ ямде.
Наркотикым лач наркотик манын огыт темле. Ондалат, тӱрлӧ семын чоян пелештат. «Тиде тамле, вуйым изиш аҥыртара гына, вара пыта» але «Тиде веселаҥда, сайын кушташет полша але патырым ышта» малдалыт.
Ятырын ик гана пайдаланыме дене нимо уда огеш лий манын шонат. А ик дозым организмыш налме дене мыняр шуко еҥ кола, поснак – школышто тунемше ӱдыр ден рвезе-влак. Тыгодымак ушан самырык еҥ-шамыч илышыштым локтылыт. Нуно шонат: «Тиде пеш сай (рушлаже «круто»)». А тиде поргем шкеж деке эре шупшеш да шупшеш. Наркоман эн ончыч шке лишыл еҥже-влакым ондалаш тӱҥалеш, вара, дозым налаш манын, шолышташ да молат. Наркоман-влак 2-3 ий веле илат. Вет нунын вуйдорыкышт эмгана.
О.Моисеев публичный лекцийыштыже ятыр примерым кондыш.
– Киров кундемысе реабилитаций рӱдерыште пашам ыштымем годым ик черлыеҥ ден аважым ужынам. Самырык рвезе куштен, а воктеныже улшо 40 ияшрак аваж деч йодынам: «Шукертсек кушта?» «Кок ий», – вашештен.
Тудлан школ годсек палыме йолташыже ойлен: «Модный, дизайнерский, классный настам уло, лачак моторын кушташ полша». «Молан кӱлеш?» манмылан «Тый от умыло, вот кочкын ончал, чыла умылет». Отличник лийын кертше (ик «нылытан» дене школым пытарен), вузыш бюджет верыш логалын. Да наркотикым лач ик гана тамлен ончен.
Диагнозшо – вуйдорыкысо пашан структуржо локтылалтмаш. Тудо эре кушта (а чынже дене чӱчкымӧ семын тарванылеш), ны кутырен, ны возен, ны шотлен, ны кочкын ок керт, ны шонданыш шке гыч ок кош… Тыгай черлыеҥым инкурабельный маныт. Тудым эмлаш нимогай эмат уке. Шоненам, тыгайже икте-кокыт. Кировышто 24 ияш рвезе да 22 ияш ӱдыр ыльыч. Но! Южо данный почеш, тыгайже элыштына миллионышкат шуын. Нуно кугыжаныш, а чынже дене тендан тӱлымӧ налогда, кӱшеш илат.
Южо школ директор школ шонданыште тамакым шупшмым нормылан шотла. Моло осал пашашке кондымо койышланат шинчажым петыра. Аяр ваштареш лач пырля, тӱшкан кучедалман: ача-ава, йочасад, школ, тунемме вер, полиций да моло ведомстват. Йочасад уто маныда? Уке! Кызыт, мутлан, Чукоткышто эн шуко аяргыше йоча-шамыч улыт. Тушто ньога-шамычак аракам подылыт, тамакым шупшыт да наркотик дене пайдаланат. Тидыже мемнан элыштак, воктеннак.
Теве Российыште корнысо аварийлаште шуко еҥ кола – кокла шот дене идалыкыште 28-30 тӱжем еҥ. Утларакшым ДТП йӱшӧ-влаклан кӧра лиеш. Ты проблемым чактараш манын, Госавтоинспекций йочасадыштак тӱрлӧ мероприятийым эртара. А никотинан тӱрлӧ насталан кӧра 2023 ийыште 350 тӱжем еҥ колен. Але вара тидыже наркотик ваштареш кучедалаш йочасадыштак тӱҥалме нерген огеш ойло?!
Форумым петырыме годым район-влак коклаште наркотик ваштареш кучедалме шотышто эн сай практик конкурсышто сеҥыше-влакым палемдышт. Параньга районысо рӱдӧ библиотеке системын специалистше Л.Татаринован Максим эргыж дене ыштыме видеороликым эн сайлан шотлымо. Кокымшо верыш Килемар район лектын, кумшыш – У Торъял.
Мучашлан республикыште илыше кум самырык еҥын историйже дене палдарыше «Чужие ошибки» фильмым ончышна. Ик ӱдырын историйжым да «Судышто авам ӱмбак вуйымат нӧлтал кертын омыл» манмыже шинчалукышкем тачат шинчавӱдым пога. 20 ияш ӱдыр, куштылгын оксам ыштен налаш шонен, курьерлан пашам ышташ тӱҥалын да кокымшо гана закладкым ышташ кайымыж годым кучалтын. Ынде тудлан 10 ийым четлыкыште эртарыман. Ик изи йоҥылыш. Чыла тидым ӱдыр умыла, но ончыкылык нерген тургыжланен каласкала… Еҥ йоҥылышым ончен, тыгай корныш ида шогал – илыш икте, тудым чаплын илен эртарыман.
Эльвира Терентьева.