Российысе Тазалык аралтыш министерствын шымлымыж почеш, кугыеҥ-влак кокла гыч 30,5 процентше (49,8% пӧръеҥ да 14,5% ӱдырамаш) тамакым эре шупшыт. Кажне кечын тӱргышӧ-влак кечеш 16,3 сигаретым (пӧръеҥ-влак –17,1, ӱдырамаш-влак – 13,7) шупшыт. Тидыже никотин деке зависимость дене кылдалтын.
Тамакым шупшмаш могай эҥгекым ышта? Тиде да моло йодышлан Марий Элысе Тазалык аралтыш министерствын тӱҥ внештатный наркологшо Светлана Путилова вашешта.
Шым секундат сита
Кеч-могай табачный изделий дене пайдаланыме годым айдемын артерийысе вӱржӧ никотин дене аярга. Тамак шикшым шӱлалтымеке, ты аяран вещества вуйдорыкыш логалаш шым секундат сита. Никотин (тичмашнек огыл) орган-влак да ткань гыч кок шагат наре гыч веле лекташ тӱҥалеш. Никотин деч посна тамак шикшыште эше 7 тӱжем наре тӱрлӧ химический вещества уло, нунын кокла гыч шукыжо ятыр черлан вияҥаш амалым ыштат.
Кокымшо-кумшо дозо гычак никотин оранизмлан эҥгекым кондаш тӱҥалеш. А икымше гана шупшылмо деч вара тамак йӱлымӧ продукт-влак организмысе клетке-влакым пытарат.
Тамакым шупшмо шӱм-вӱргорно системын пашаже пужлымо лӱдыкшым ныл пачаш кугемда – вӱргорнышто холестерин шукемеш, аорто аневризме ден гипертонический чер-влак, ишемический шӱм чер, миокард инфаркт, инсульт вияҥыт. Миокард инфаркт деч вара эмлалтмеке, умбакыжат тамакым шупшшо черлыеҥ ик ий деч шуко ок иле.
Тамак шикшысе углерод минооксид вӱрым нугыдемда, тыге троб лийын кертме лӱдыкшӧ кугемеш. А тиде моткоч шучко, вет вуйдорыкысо тромб – ишемический инсультлан лияшыже амал.
Шодо рак да молат
Ты уда койышлан кӧра вияҥше чер-влак эре шукемыт. Нунын коклаште – онкологий чер-шамычат: кукшылогар аҥ, логар, илелогар, пагар йымалысе ту, пагар, верге, шондыгалта, авагудысо шейке рак, лейкоз. Тамакым шупшмо дене шодо рак вияҥын кертеш. Ты чер деч колышо-влак кокла гыч 90 процент еҥже тамакым шупшын иленыт.
Тамакым шупшмо годым никотин пеш вашке вӱрыш да вуйдорыкыш логалеш. Вӱргорно-влак аҥысыремыт, вуйдорыкышто вӱр начар коштеш. Рӱдӧ нерве системысе клетке-влаклан кислород да питательный вещества-шамыч огыт сите. Вӱргорнын аҥысыреммыже – никотинын эн кугу эҥгекше. Пытартыш гана шупшылмо деч вара вӱргорно спазм эше 10 минут кучалтеш. Кислород ситыдымылан кӧра нерве клетке-влак колат, тыге айдемын вуйдорыкшо начарын пашам ышта, да айдеме уданрак шона. Вӱргорно эре аҥысыреммылан кӧра вуй чӱчкыдын коршта, пылышыште йоҥга, вуй пӧрдеш, шинча начарын ужеш, тӱткылык йомеш, айдеме вашке монда да шот дене пашам ыштен ок керт.
Шкеже от шупш гынат…
Айдеме шкеже огыл, тамакым шупшшо вес еҥ воктене шога гынат, тудлан эҥгек лиеш. Тамакым шупшшо еҥ дене ик пӧлемыште ик шагат пырля лиймым пел сигаретым шупшмо дене таҥастарат.
Тамакым шупшмо годым организмыш тӱрлӧ киш да никотин пассивный курильщикланат логалыт. Никотин дене нерысе бронхласе, шинчасе тазылачора-влак эмганат; тамакысе аяр-влак рӱдӧ нерве системын пашажым локтылыт (вуй коршта да пӧрдеш, шӱм нӧлта); шӱм-вӱргорно системын пашаже пужла (шӱм чот кыра, шӱлаш неле, артериальный давлений кугемеш); тамак шикшысе аяр-влаклан аллергий лийын кертеш. Пассивный курильщикын ишемический шӱм чер, инсульт, шодо рак вияҥыт.
Тамакым тӱргышӧ еҥ воктене лийме йоча-влаклан поснак лӱдыкшӧ. Ешыште тамакым шупшшо кугыеҥ уло гын, йочан респираторный чер, бронхит, пневмоний дене черланен кертыт.
Азалан чызым пукшышо ӱдырамаш тамакым шупшеш гын, шикшысе вещества-влак шӧрышкат шыҥат. Тидыже азаланат эҥгекым ышта, рӱдӧ нерве системыжым локтылеш: икшыве начарын кушкеш, шагал тарванылеш, эре мала але, мӧҥгешла, шортеш, кычкыра, шот дене ок коч, кап нелытше ок погыно.
Тамак шикшым шӱлышӧ азан вуйдорыкшо начарын вияҥеш, тудо вараш мутланаш тӱҥалеш, мелкий моторикыже начарын пашам ышта, ончыкыжым школышто тунемме деч кодеш, тӱшкаште шкенжым кучен ок мошто. Тыгай йоча аллергий дене орлана: атопический дерматит, бронхиальный астме дене черлана. Никотин дене аяргыме варажым сакыр диабетлан, шӱм-вӱргорно чер-влаклан, гипертонийлан вияҥаш амалым ыштат, йочан уто нелытше погына.
Тамак шикшын лӱдыкшыдымӧ дозо уке. Садлан шкендам да лишыл еҥдам аралаш шонеда гын, тамакым шупшмым кудалтыза!
Марий Элысе Тазалык аралтыш министерствын пуымо материалже негызеш ямдылыме.
Йодышлан уло вашмут
Дмитрий Михайлов:
– Йочам годым, иктаж куд ияш лийынам, йолташем дене коктын тамакым икымше гана шупшын онченна – еҥыным ужмо, да мыланнат оҥайын чучын. Изам тидын нерген пален налын да, мыланем ушым пурташ манын, парнявуем когартен. А йолташемлан коваже «шокшым пуэн». Тылеч вара тамакым шупшмо нерген шонашат лӱдынам, вет ешыштына иктат ок шупш. Варажым, ийготыш шумеке, тамакым шупшаш тӱҥалаш шонымаш лектын. Икмыняр гана тидым ыштымеке, умыленам: тыгай «пиал» мыланем ок кӱл, никотинын эҥгекше нергенат шуко паленам. Адакшым сигаретын акшат шулдо огыл, лучо тиде окса дене иктаж-мом пайдалым налам.
Владимир Васильев:
– Ончыч, иктаж 20 ияш улмем годым, тамакым шупшын онченам. Пошкудо ялыш дискотекыш йолын коштмына годым ятыр йолташем тӱргеныт, мыйынат «тамлен» ончымем шуын. Келшен огыл.
Кызытат тамакым ом шупш, тидым кӱлдымӧ койышлан шотлем. Кевытыш каен, кӱсен гыч шке оксам луктын пуэн, тамакым налын шупшаш – окмак гына тыге ышта, шонем. А тазалыклан могай кугу эҥгек логалеш! Икана интернетыште тиде темылан видео шинчашкем пернен ыле – мучаш марте лӱмын ончышым да «Могай мый молодец улам» манын шке семынем шоналтышым.