Марий Элыште кум национально-культурный автономий уло: татар, еврей да азербайджан калык-влакын. Азербайджан ден марий-влак кокласе кыл XX курымын 30- шо ийлаштыже утларак пеҥгыдемын манын шонаш лиеш. Лач тунам, 1930-1935 ийлаште, Марий обкомын икымше секретарьжылан Алигейдар Ширвани ыштен. Кызытат марий ден азербайджан-влак тӱрлӧ мероприятийыште, концертыште пырля погынен, мастарлыкыштым ончыктат, тӱвырашт, кочкышышт дене палдарат.
Марий Элысе азербайджан-влакын национально-культурный автономийыштым Октай Гусейнов вуйлата, тудлан ятыр самырык еҥ полша. Нунын кокла гыч иктыже – Рамиль Оруджов.
– Рамиль, национально-культурный автономийда могай пашам шукта?
– Тудо Моско олаште верланыше Федеральный автономийыш пура. Российысе кажне гаяк регионышто тыгай организаций-влак улыт. Нуно утларакшым шке калыкын тӱвыражым, йылмыжым арален кодымаште тыршат.
Ме тӱрлӧ ийготан еҥ-влак дене пашам ыштена. Самырык-шамычым шочмо тӱвыра дене палдарена, иктаж пайремым пайремлена, шоҥгыеҥ-влак денат вашлийын, жапым пайдалын эртараш тыршена.
Калык-влак кокласе кыл шотышто пашам шукертсек ыштем. Кызыт Татарстаныште калык-влакын ассамблейыштышт улам.
– Кузе шонет, вес кундемыш толын, вес калык дене пырля келшен илаш неле?
– Кызыт йотэлла гыч шуко студент тунемаш толеш. Кажныжын – шке койыш-шоктышыжо, шке тӱняумылымашыже. Верысе калык дене вашкылым муын моштымаш айдемын тиде кундемыш кунамрак илаш толмыж деч шога. Тыште шочшо але йоча годымак илаш толшо еҥлан тидын шотышто куштылгырак. Но кугурак ийготан-влаклан вес калык деке тунемаш нелырак. Тыгодым еҥ-влак коклаште умылыдымаш чӱчкыдын лиеда. Мутлан, налаш азербайджан калыкым. Кузе марий-влак, оксам ыштен налаш манын, тӱрлӧ кундемлашке каят, азербайджан-влакат тыгак Марий Элыш толыт. Утларакшым кеҥеж жаплан. Тыште нуно ужалыме але чоҥымо сомылым шуктат.
Азербайджан гыч толшо-влакым ме, верысе азербайджан-влак, вигак шижына. Молан манаш гын ме ойыртемалтына. Нуно исторический авамландыштына шочын-кушкыныт, а мемнан шочмо верна – Марий Эл. Нунын койыш-шоктышышт, шкеныштым еҥ коклаште кучымышт, менталитетышт вестӱрлӧ. Тидыже, мутат уке, тыгак лийшаш, вет кажне калыкын – шке ойыртемже, татар ма, якут але марий… Но тышке толшо азербайджан-влакын осал койышыштым пален налмеке, тидын дене ме мом-гынат ыштышаш улына.
– Тугеже те Азербайджан гыч толшо-влакым эскереда?
– Эскерена гына огыл, азербайджан калыкын лӱмнержым волташ огына пу. Осал пашам ыштыше але шкенжым чын огыл кучышо еҥ нерген пален налмеке, ме тудын дене вашлийын мутланена, тыште шкем кузе чын кучымо нерген туныктен ойлена. Тидым огына ыште гын, калыкна нерген ондалчык шонымаш шочын кертеш. Жаплан пашаш толшо-влак кунам-гынат каят, а мыланна умбакыжат тыште илыман. Вашкыл уда лийын гын, тугеже уло калыкна нерген удан ойлаш тӱҥалыт, тыгодым «Могай азербайджан улат, толшо але верысе?» йодышым иктат ок пу. «Толшо» да «верысе» шомак-влаклан эше тунем шуын огынал, вет Совет Ушем шаланыме деч вара жап шуко эртен огыл. Туге гынат тыште шочшо кокымшо азербайджан тукым кушкеш.
– Марий Элыште мынярын улыда?
– Иктаж 2-3 тӱжем наре. Азербайджан-влак Йошкар-Олаште гына огыл, Волжскышто, Звениговышто, Килемар районышто да моло вереат илат. Ятырынже марий ӱдыр-влакым марлан налыныт, йочам йол ӱмбак шогалтеныт. Икшывышт ынде шкештат икшыван улыт.
– Кузе шонет: марий ден азербайджан калык-влак коклаште ойыртем кугу?
– Чыла калык-влак ял гыч лекше улыт. Ола гыч лекше калык уке. Илыш-йӱлана мемнан икгайрак. Мутлан, марий ӱдырамаш-влак ожнысек межым шӱдыреныт, кавказ ӱдырамаш-влакат – тыгак. Кок калыкшат пашаче улыт, нуно утларакшым пӱртӱс коклаште илат, мураш, кушташ йӧратат, йӱлаштымат огыт мондо. Тӱжвал тӱс дене, мутат уке, ме ойыртемалтына, но икгайлыкат шуко.
– Калык-влак ваш келшен илышт манын, эн ондак мом ыштыман?
– Чӱчкыдынрак вашлийман, кылым кучыман. Самырык-влак гына огыл, кугыеҥ-шамычат вашла шукырак пален налышт. Шке огыл гын, кӧ мемнан нерген каласкалышаш? Теве, мутлан, тый азербайджан нерген шуко паленат мо? Очыни, уке. Але мый декем Азербайджан гыч уна толеш да Марий Эл нерген каласкалаш йодеш. Кертам мо мый тудым шочмо верем дене палдарен?
Эше шукерте огыл марий-влак нерген пеш шагал паленам. Йочасадыште, варажым школышто марий йылме да ИКН уроклаште мыланна ала-можым каласкаленыт, но тунам чылажымак шарнен кодын омыл. Кызыт марий калыкын историйже, тӱвыраже, йӱлаж дене палыме лияш оҥай.
– Автономийда мероприятий-влакымат эртара?
– Теве тений мартыште Ленин лӱмеш тӱвыра полатыште Новруз байрамым эртараш шоненна ыле. Тудым Ӱярня семын пайремлат. Тушко билет деч посна пурташ палемдыме ыле. Йошкар-Олаште гына огыл, уло республикыште илыше еҥ-влак, пайремыш миен, мемнан нерген утларак пален налышт манын шоненна. Но элыштына шучко чер озаланымылан кӧра мероприятийым эртарен огынал.
Кызытсе жапыште республикыштына гына огыл, чумыр тӱня мучко калык кокласе кыл йодыш пӱсын шога. Тӱрлӧ амаллан кӧра еҥ-влак коклаште умылыдымаш лектеш, эсогыл южгунамже сар тарвана. Тыгай ынже лий манын, йочанам ме изинекак вес калыкын тӱвыраже, йӱлаж дене палдарышаш, ваш-ваш пагалаш туныктышаш улына.
Авторын фотожо.