
20-26 январь – Пижедылше огыл чер-влак дене палдарыме арня
Российыште пижедылше огыл чер-влак деч 67,6% еҥ (колымо чыла случай кокла гыч) кола. Тыгай чер-влак молан вияҥме да нунын деч шкем кузе аралалыме нерген Марий Эл Республикысе Тазалык аралтыш министерствын медицинский профилактике шотышто тӱҥ специалистше Наталья Чегаева умылтара.
Тыгай пижедылше огыл чер-влак утларак вияҥыт:
– шӱм-вӱргорно чер-влак (вӱр коштмо системе дене кылдалтше тӱрлӧ чер),
– илышлан лӱдыкшӧ пуалше-влак,
– шӱлымӧ орган-влакын хронический черышт,
– сакыр диабет.
Чер деч утлаш манын
Уда койыш, йырым-йырысе среда, айдемын илышыже да пашаж дене кылдалтше уда фактор-влакын шарлымыштлан кӧра нине чер-шамыч талышнат.
Но пижедылше огыл чер вияҥме да туддеч колымо лӱдыкшым иземдаш лиеш. Тидлан таза илыш-йӱлам кучыман, илыме вер дене кылдалтше лӱдыкшӧ фактор-влак деч утлыман, кап нелытым нормышто кучыман да артериальный давленийым терген шогыман.
Ончыч еҥ-влак врач деке приёмыш каяш вашкен огытыл – калык медицине полшен огыл гын веле специалист дек миеныт. Садлан тӱҥалтыш стадийыште эмлаш лийме чер-влакат инвалидность але колымаш марте шуктеныт.
Кызыт гын, осложнений ынже лий манын, ятыр йӧнлан эҥертат. Эн ончыч артерийысе давленийым шотышто кучыман, вӱрыштӧ холестерин да сакыр мыняр улмым терген шогыман, алкогольым йӱмым да тамакым шупшмым кудалтыман, таза илыш-йӱлам кучыман. Уке гын, шӱм-вӱргорно чер, 2-шо типан сакыр диабет, гипертоний – туштак. Нине чер-влак деч ятыр еҥ кола, поснак – пашам ыштен кертше ийготан-шамыч.
Артериальный гипертоний дене орланыше-шамыч эре шукемыт. 45-60 ияш-влакын шукыж годым ты чер вияҥеш. Но тиддеч самырыкрак еҥ-влакланат шке давленийым терген шогыман. Российыште сакыр диабетан черлыеҥ-шамычат шукемыт – 5 млн наре улыт.
Ятыр еҥын организмысе клеткылаште коям шулыктарыме процесс (липидный обмен) начар: 75,3% ӱдырамаш да 76,9% пӧръеҥ вӱрыштӧ уда холестерин шуко улмо дене орланат. А тиде атеросклероз, шӱм-вӱргорно чер-влак талышныме дене лӱдыкшӧ.
Ийгот погынымо дене гиперхолестеринемий вияҥын кертме кок пачаш кугемеш. 25-64 ияш-шамычым ончалаш гын, 20% пӧръеҥ да 32% ӱдырамаш веле вӱрыштӧ холестерин кугытыштым палат. А молышт тидын шотышто пешыже огыт тургыжлане да огыт эмлалт.
Ӱмыр кужу лийже манын
– Таза илыш-йӱлам кучыза: тамак ден алкогольым ӧрдыжкӧ шӱкалза, стресс годым шкем чын кучен моштыза, кап нелытым нормышто кучыза, шукырак тарванылза, малыме да каныме режимым ида пудырто.
– Артерийысе давленийым эре тергыза.
– Профтергымашым кажне ийын эртыза да вӱрым анализлан сдатлыза, тыге сакыр ден холестерин мыняр улмым палаш тӱҥалыда.
– Национальный календарьлан келшышын, пижедылше огыл чер да туддеч осложнений лийме деч прививкым ыштыктыза.
Врач тушман огыл
– Ик эн тӱҥ правил – кеч-мо корштымо: ОРВИ але хронический чер шкеж нерген палдарыме – годым врач дек тергалташ кайыман. «Шке эрта», «ок коршто, да йӧра» манын, шкендам ида ондале.
– Профилактике семын медосмотрым жапыштыже эртыман, тыге шкеж нерген палдарыде вияҥаш тӱҥалше чер нерген ондакрак пален налаш лиеш.
– Иктаж чер изиш тургыжландара гын, чер нерген уверым интернетыште кычалаш да шке гыч калык медицине полшымо дене эмлалташ толашыман огыл. Эмым врач гына возен пуышаш. Черлыеҥлан интернетлан, пошкудын ойжылан але рекламылан огыл, специалистлан гына ӱшаныман.
– Врачын темлымыжым шуктыман да эмым йӱмым шке гыч чарныман огыл. Эмлыме процесс йӧндымылыкым конда (мутлан, ончычсо режим деч ойыртемалтеш, кочкыш шотыштат ок келше) гын, мо эн тӱҥ, шоналтыза: таза лияш але пайрем ӱстембал коклаште иктаж-мом тамлым кочкаш.
– Эмым йӱмӧ годым побочный эффект манме палдырна гын, тидын нерген врачлан каласыман, тудо ты экшык деч утлаш полша.
– Кужун эмлалташ логалеш гын, чытышанрак лийза, вет тидын деч тендан тазалыкда шога.
– Врач тушман огыл, садлан, иктаж-мо тургыжландара гын, туддеч шылтыман огыл. Ик сай врачат черлыеҥым тудын черле улмыжлан ок титакле, тудын тӱҥ пашаже – тыланда полшаш.
Чыла чер деч иканаште утлаш полшышо эм уке. Юзо таблетке ден чыла черым эмлыше калык медицине йӧнымат нигӧ шонен муын огыл. Лач чытыш, таза илыш-йӱлам кучымо, эмлалтме, врачын темлымашыжым шуктымо тазалыкым арален кодаш полшат.
Марий Элысе Тазалык аралтыш министерствын материалже негызеш ямдылыме.
Н.Лаврентьеван фотожо.