«ШОЧМО ЙЫЛМЕ ВОЗАШ КУМЫЛАҤДА» КОНКУРСЫШ ПУРЫШО ПАША
але Волжский кундем гыч марий учебник-шамычым ямдылыше автор-влак
Ты шымлымашке ушнаш мемнам эн ончыч кажне кечын кидыш налын пашам ыштыме учебник-влакын авторышт кӧ да кушеч улмыштым пален налаш шонымаш таратен. Тӱҥалтыш класслаште изи уш-акыл тӱням пойдарымаште С.Д.Дмитриевын, В.М.Дмитриеван шочмо йылме дене возымо-ямдылыме «Азбука», «Букварь» да моло паша-влак палдырнат. Лудаш да возаш тунем шумеке, умбакыже шинчымашнам пойдарымаш шочмо йылме учебник-влак дене кылдалтеш. А чыла тидыже мемнан районеш шочын-кушшо да пашам ыштыше икмыняр еҥын шочмо йылмын сылнылыкшым, лывыргылыкшым, ямжым туныктымашке суапле надырым пыштымышт гоч рашемеш.
Туныктышо Тыныш Осып
Шочын ош тӱняш эше ХХ курым тӱҥалтыштак Курша лӱман эҥер воктене верланыше Куршамбал (Сотнур волость) ялеш ик рвезе. Изинекак Осыплан поян еҥын пашашкыже кычкалташ логалын. Кужу солам сакалтен, вольык почешат куржтал ончен. 1910 ийыште Озаҥысе церковно-приходской учительский школышто туныктышо лийын лектеш.
Иосиф Алексеевич Борисов (Тыныш Осып) Совет власть жапыште тӱрлӧ вере шке моштымашыжым терген. Литератур пашам шуктымо деч посна Тыныш Осып шымлымаш пашамат эртарен. К.Ф.Смирнов дене пырля марий йылме учебникым ямдыленыт, тыгак букварьым чумырымашке шке надыржым пыштен, тылеч посна ятыр методический статьям серен.
Землякна «Знак Почёта» орден да Марий АССР Верховный Совет Президиумын Почётан грамотшо дене палемдалтын. Тыныш Осыпын шӱжарже – Марий Элын калык писательже Зинаида Каткован аваже Елизавета Борисоват – туныктышо лийын.
Землякнан возымо ик пьесыже икымше гана Медведево район Сенькан ялыште шындалтын.
«Лудшаш книга» да молат
В.М.Дмитриева – Карай ялын шочшыжо. Чолга ӱдырын кугезе тукымжо ялым шуко памашан лап вереш вераҥден. Ий эртыме семын лап коремыш савырнен, тыге уремлам икте-весышт дене шым кӱвар ушен шога.
Валентина Кушна лӱман уремыште илен. Сурт-печыж деч тораште огыл Кушна эҥер садер лоҥга гоч йыргыкта. Валентина Михайловнан йоча пагытше куанле лийын огыл. Ача деч посна кодмеке, ава ныл шочшым йол ӱмбак шогалташ шуко ӱнарым пытарен. Мо дене тидым висет? Мо дене тидым тӱлен кертат? Паша дене. Лач тыгай шонымашым шӱмеш вераҥден, Валентина Михайловна ӱмыржӧ мучко самырык тукымым туныктымаште тыршен. Тудын ӱдыр фамилийже Афанасьева улмаш. Туныкташ тӱҥалын Учимсола школышто, Карай школыштат ыштен. Пелашыже С.Д.Дмитриев дене пырля 1-ше класслан «Азбукым», 3-шо класслан «Лудшаш книгам», лудаш тунемаш полшышо «Шке лудына» книгам савыктеныт. В.М.Дмитриева «Марий йылме дене 3-шо класслан дидактический материалымат» ямдылен.
Йывансола гыч
Карай кыдалаш школыштына шочмо йылмын сылнылыкшым палдарыше еҥ семын А.Ф.Максимовын лӱмжым шарналтат. Йывансола ялеш шочын. Марий йылме дене 5-ше класслан учебный по-собийым, 6-7-ше класслаште туныктышо-влаклан полыш семын ой-каҥашан полыш сборникым савыктен. Туныктышо-влакын ямдылыме сборникыштлан рецензийымат возен. Тудо эше школыштына музейлан тӱҥалтышым пыштен.
Зиновий Учаев.Учимсола гыч – Зиновий Учаев
– А кӧ ок пале Учимсола ялын шӧртньӧ уш-акылан эргыже Зиновий Васильевич Учаевым? – тыгерак ойла марий йылмым туныктышына Любовь Анатольевна Сергеева мыланна.
З.В.Учаев туныктымо пашан тамжым сарын неле ийлаштыже йочаж годымак пален налын. Тышечынак тӱҥалеш тудын кугу наукыш корныжо. Сотнур кыдалаш школым ший медаль дене тунем лектын. Уш пӱсылыкшым Н.К.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш педагогике институтышто вияҥден. Вара шкенжым пӱтынек шанче кугыжаныште тыршымашлан пӧлеклен. Шкеж деч веле огыл, студент-влак дечат пеҥгыдын йодын моштен. Айда-лийже пашам йӧратен огыл.
Памар школышто шуко жап пашам ыштен Галина Сергеевна Эшкинина. Тудо марий йылмын сӧраллыкшым почын моштышо туныктышо. Шочмо йылмына дене лекше икмыняр учебник да таблице-влакын авторышт. Йылме лывыртыме паша практике книгам лукмаштат лӱмжым ужына.
Кажныжын надырже кугу
Кузнецов Валерьян Васильевич Корамас кундемысе Пезмучаш ялеш шочын. Тудо 5-6-шо, 10-11-ше класслан марий йылме дене, 8-ше класслан марий литератур дене учебниклан авторышт. Филологий шанче кандидат Кужэҥер районысо Йывансола школышто марий йылмым да литературым туныктен.
Ленин орденын кавалерже, РСФСР школын сулло туныктышыжо, Шернур район Исай почиҥгаш шочшо ӱдыр Анастасия Эпанаева (ӱдыр фамилийже – Исаева) Карай школышто директорлан пашам ыштен (1952-1954). Тӱҥалтыш класслан рушла учебникым луктын. Тудын портретше школ пырдыжыште верланен.
М.Г.Яковлева – 4-ше класслан изложений сборникын авторжо. Тудо Шарача кыдалаш школысо тӱҥалтыш класслам туныктен. Акаже Татьяна Георгиевна Прохорова пошкудо Олыкъял тӱҥалтыш школышто тыршен гын, шольышт Петр Георгиевич Петров – Отымбал пеле кыдалаш школышто. Нунын ачаштат туныктышо улмаш. Мария Георгиевна туныктымаште эре у йӧным кучылтын, урокым оҥайын умылтарен, сайым да поро шӱлышым вожаҥдаш шонымашыже арам йомын огыл. Туныкты шо-влаклан изложений сборникым пӧлеклен.
Шкеже – Кугу Шигак гыч, ачаже – Чапчык гыч
Уста педагог, доцент Варвара Тимофеевна Тимофеева шочынжо Звенигово район Кугу Шигак ялеш. Ачаже Чапчык ял марий Чимой лӱман лийын. Чимой 20-шо ийлаште НКВД-ште служитлен. Шигак кундемыште Шочмо элна ваштареш улшо-влакын пыжашыштым шалатымаште лийын. Сандене Варвара Тимофеевнан фамилийжат Тимофеева.
Чапчык ялыште илыше тукым шольыжо деч йодышт налмем дене палдарем. Тудо Чапчык ялыш толын коштын. Вара Карай ялыш шешкыж деке уналыкеш толеден. Самырык ӱдыр, рабфакыште шинчымашым налмек, Упшер школышто туныктен, Памар МТС-ште комсомол пашам виктарен. Марий йылме, тудын вияҥ толмыж верч тургыжланымаш, шочмо йылме дене таблицым, «Пунктуаций дене диктант сборникым» ямдылаш кумылаҥден. Филологий шанче кандидат лӱмым марий йылме дене лекше моло пашажат пеҥгыдемдат.
Пашам ыштет – лектыш уло
Мемнан классыште тунемше Даниил Романовын аваже Елена Вячеславовна Васильева да тудын акаже Эльвира Вячеславовна 2-4-ше класслаште тунемше ӱдыр-рвезе-влаклан марий йылме дене тунемме пособийым савыктен луктыныт. Тылеч посна кок туныктышына йочасадыште улшо изи падыраш-шамычлан «Пырля тунемына» паша тетрадьым ямдыленыт да савыктен луктыныт. Кызытат йылме дене кӱлешан паша-влакым возен шогат.
Надежда Дмитриевна Ильина то марий йылмым да лите Карай школышто марий йылмым да литературым туныкта. Тудо поэтессе, шочмо йылме дене икмыняр почеламут аршашыже савыкталтын. Марий литератур дене 8-ше класслан тест сборникшым школышто шинчымашым тергыме годым кучылтыт. Марий йылме дене Кузнецовмыт дене пырля лукмо программыште шинчымашым тергыме ужашыште тест йодыш-влакым ямдылен да урокышто эртараш марла физкультминуткым савыктен луктын.
Кажне айдеме ушан-шотан пошкудыжо, палымыж дене кугешна. Волжский районеш шочын-кушшо лӱмлӧ еҥна-влак нерген поро мутым гына каласена. Арамлан огыл калык ойла: «Паша илышым сӧрастара».
Кирилл КУЗЬМИН, Карай кыдалаш школ.
Вуйлатышыже: Л.А.Сергеева, школ директор, марий йылмым да литературым туныктышо.