1941 ийысе декабрь кечын Йошкар-Ола – Озаҥ поездын ик вагоныштыжо военный курсант вургеман самырык пӧръеҥ шинчен. Тудо, ончычсо младший научный пашаеҥ, профессор Игорь Васильевич Курчатовын ик эн тале тунемшыже, Татар АССР-ын рӱдолашкыже совет академик-влак дене вашлиймашке каен. Да тиде вашлиймашыжат чытамсыр курсантын «чоныш витарымыжлан» кӧра эртаралтын. Вагонышто рӱчкалалт шинчыше саде пассажирже лийын ончыкылык учёный-физик, академик, Сталинский премийын кок гана, СССР Кугыжаныш премийын ик гана лауреатше, тыгак Ленинский премий лауреат да Социалистический Паша Герой Георгий Николаевич Флёров (1913-1990).
Тылеч вара шуко жап эртымеке, 1978 ийыште, Георгий Флёров «Химия и жизнь» журналлан пуымо интервьюштыжо тунамсе пагыт нерген тыге ойлен:
«… Меня послали на курсы инженеров по спецоборудованию самолетов… Военно-воздушную академию, а с ней и курсы в августе (1941 года – Ред.) эвакуировали в Йошкар-Олу. Там я с сентября по декабрь изучал эту автоматику, а заодно – двигатели, вооружение, штурманские приборы, уставы – основы военной жизни – и надоедал непосредственному начальству просьбами об увольнительных. В Йошкар-Оле был Оптический институт. Я пытался вести работу по темновидению и сидел в институтской читалке, дрожал от холода, делая расчеты цепной реакции…»
Сарлан кӧра шуко завод гына огыл, тунемме заведений да науко ден культур учреждений-влакат верыштым вашталтеныт. Москосо Оптический институт ден Ленинградысе Военно-воздушный академий Йошкар-Олашке «толыныт», а Озаҥыште СССР Науко академийын тӱҥ институтшо-влак жаплан верланеныт.
Сар тӱҥалме жаплан Флёровын лӱмжӧ науко тӱняште шарлен шуктен. Но сарлан кӧра ты пашам ӧрдыжкӧ шӱкалаш пернен. Георгий Флёров (такше тудым йолташыже-влак эреак Юра маныныт) пеш вашке умылен: шымлымашым чарныме дене кугу йоҥылыш ышталтын. Ме чыланат тӱрлӧ сомыл дене «шогылтына», а вес элласе, поснак США-се да Германийысе, физик-влак, уло вийым лач тышке – ядерный шымлымашке, атомный оружийым ямдылымашке виктареныт, шонен Флёров. Лишыл жапысе событий-влак тудын шонымашыже чын улмым раш ончыктеныт.
Йошкар-Олаште улшыла, самырык учёный-физик кӱрылтшӧ пашам кызытак, юватылде уэш тӱҥалаш кӱлмӧ нерген серышым тышкат, тушкат воза. 1941 ий декабрьыште тудым Татар АССР-ын рӱдолашкыже ӱжыт.
Еремей Парновын «Проблема 92. Повесть об учёном» книгаштыже (1973) тыге ойлалтеш:
«Флёров ехал в Казань с надеждой возродить урановую проблему. Еще в Ленинграде, сначала в ополчении, а потом и в академии, он рвался хоть на час выбраться в Физико-технический институт… Но он уехал в Йошкар-Олу, так и не побывав в институте. Потом узнал (опять же из писем), что почти все его ящики так и остались в лаборатории. Они долго снились ему по ночам…»
Тиде пагыт нерген Сергей Снеговын «Творцы» документальный повестьыштыжат («Знамя» журнал, 1976 ийысе 3-5-ше номерла) ойлалтеш:
«Он (Флёров) повторил письмо, направленное в Москву, добавил просьбу вызвать его для личного доклада комиссии специалистов и надписал на конверте новый адрес: Казань, Академия наук СССР, академику А. Ф. Иоффе.
Из Москвы ответа не было, Казань отозвалась быстро. Отделение физико-математических наук соглашалось выслушать доклад Г.Н.Флёрова на тему о цепных ядерных реакциях в уране в любое время, когда он сможет явиться. Флёров бросился к начальнику курсов. Начальник с недоумением посмотрел на взволнованного курсанта. Вид у Флёрова был удивительно несолиден.
– В Академию наук вызывают вас, Флёров? Перед академиками выступать? Ладно, пишите рапорт на моё имя. Между прочим, вы, собственно, кто? Я имею в виду – по гражданской специальности?
– Младший научный сотрудник Ленинградского физико-технического института, – отчеканил Флёров, сколько мог значительно…
С полным мешком еды Флеров появился в Казани…»
1941 ий 11 декабрьыште Георгий Флёров элысе кугу, лӱмлӧ учёный-физик-влак ончылно докладым ышта, ядерный шымлымашым кызытак тӱҥалаш кӱлмым негызлен да ӱшандарен ойла. Но шукышт тидлан тореш лийыт. Молан? Окса уке, чыла оборудований Ленинградыште кодын, ты пашам ыштен кертше шымлызе-влакат тӱрлӧ вере шаланен пытеныт. Теве Флеровын туныктышыжо И.В.Курчатов Шем теҥыз воктеке каен – тушто сар пагытын йодмо, шуйкалаш лийдыме вес пашам ышта.
«Возвратившись в Йошкар-Олу, Флёров написал Курчатову. Он знал, что это скорей акт отчаяния, чем практическое действие. Ученик уговаривал своего учителя возобновить прерванные работы», – ойлалтеш «Творцы» повестьыште.
Ядерный шымлымашым кызытак уэш тӱҥалаш кӱлмӧ нерген Флёров кушко гына возен огыл! Но нигузеат шот лектын огыл. Мом ойлаш, жап моткоч неле лийын. Совет эл да уло калык Гитлерын армийжым кырен шалатымым тунам эн тӱҥ да эн кӱлешан пашалан шотленыт. А ядерный физике кугу научный вийым да шагал огыл оксам йодын. Чытышыже йӧршын пытымек, Георгий Николаевич 1942 ий апрельыште Верховный Главнокомандующий Иосиф Сталинлан письмам воза:
«Дорогой Иосиф Виссарионович!
Вот уже 10 месяцев прошло с начала войны, и всё это время я чувствую себя в положении человека, пытающегося головой прошибить стену… Если в отдельных областях ядерной физики нам удалось подняться до уровня иностранных ученых и кое-где даже их опередить, то сейчас мы совершаем большую ошибку…
На письмо и пять телеграмм Кафтанову (С.В.Кафтанов тунам элым вуйлатыме эн кӱшыл органын – Обороно государственный комитетын – науко шотышто уполномоченныйже лийын – Г. З.) ответа не получил… Это письмо последнее, после которого я складываю оружие и жду, когда удастся решить задачу в Германии, Англии или США. Результаты будут настолько огромны, что будет не до того, кто виноват в том, что у нас в Союзе забросили эту работу…»
Тиде гана серыш кыша деч посна шулен йомын огыл. Самырык ученыйын ойжо моткоч чын улмым ГКО-што да Совет правительствыште умыленыт. Иктаж кок тылзе гыч Флёровым Москош ӱжыктат. 21 октябрьыште И.Курчатов Озаҥ гыч Москош каяш лектеш. Тудым «наукын маршалжылан» – атомный проектын вуйлатышыжлан – шогалтат. 1943 ий апрельыште 2-шо №-ан специальный лабораторий ышталтеш. Ик талук гыч тудо институтыш савырна (кызыт тудо Российский научный центр – Курчатовский институт маналтеш).
Проектыш тӱжемле еҥ да шуко предприятий ушалтыт. Паша шолаш тӱҥалеш. 1944 ийыште циклотрон стройыш шогалеш. 1946 ий 25 декабрьыште атомный реактор пашам ышташ тӱҥалеш. Тудо уло Евразийлан икымше лийын.
1949 ий 29 августышто Семипалатинский полигонышто икымше совет атомный бомбо пудештаралтеш.
Пале, США-се учёный ден инженер-влак атомный бомбым сар пытыме жаплан ыштен шуктеныт. Нигӧн деч куатле да шучко кураллан оза улмыштым ончыкташ шонымо дене президент Трумэн -– нимогай военный кӱлешлык лийын огыл гынат – Японий ӱмбак кок атомный бомбым кудалташ приказым пуэн. Тыге 1945 ий 6 августышто Хиросима, кум кече гыч Нагасаки ола-влак нигунам да нигӧн уждымо эҥгекыш логалыныт.
«Ынде ме уло тӱнялан оза улына, – шонкаленыт США-ште. – Ик элат, ты шотыштак СССР-ат, тыгай оружийым лишыл лу-лучко ий жапыште ыштен огыт керт». Но нуно йоҥылыш лийыныт.
1953 ий 12 августышто икымше совет термоядерный бомбо шке куатшым уло тӱнялан ончыкта. Чыла тидыже тымарте лийдыме-уждымо курал шотышто США-н монополийже пытымым, ядерный партитет манмет лиймым ончыктен.
Шочмо элын аралалтме йӧнжым пеҥгыдемдыме пашаште сеҥымашке шумылан 1949 ийыште ятыр еҥ, ты шотыштак 36 ияш Г.Н.Флеров, Социалистический Паша Герой лӱмым да кокымшо гана Сталинский премийым налын. 1967 ийыште тудлан Ленинский премийым, вес ийжылан академик лӱмым пуымо. А атомный проектын вуйлатышыже И.В.Курчатов кум гана Социалистический Паша Герой лийын. Наукылан тудо уло ӱмыржым пуэн – 57 ияшак колен.
Флёроват СССР-ын ядерный аралтышыжым ямдылыме пашашке изи огыл надырым пыштен. Манаш веле: тидлан 33 ияшыж годымак, 1946 ийыште, Сталинский премийым налын. А лачак 70 ий ожно, 1949 ий 29 августышто Семипалатинский полигонышто (кызытсе Казахстанын мландыштыже) элнан историйыштыже икымше атомный бомбым пудештарыме. Ты амал дене самырык учёныйлан кокымшо гана Сталинский премийым пуымо.
Мыланна, Марий Элыште илыше-влаклан, теве можо поснак оҥай: кугу научный сеҥымаш дек кайыме тиде корнын ик йыжыҥже Йошкар-Ола дене кылдалтын.
Гельсий Зайниев.