Айдеме йол шудымо вер тÿняште кодынжат огыл, маныт. Но археолог-влак ты шотышто огыт келше, очыни. Кодын. Да таче марте нигö ок пале, мыняр вере эше акрет годсо шымлыдыме шÿгарла уло, мыняр вере эше Мланде Ава шке оҥыштыжо эртыше пагытын кышажым шылтен арала.
Газетнан 2018 ий 2 ноябрьысе номерыштыже ме Марий кундемыште эше ик акрет годсо тойымо верым – Красногорский шÿгарлам – мумо нерген возенна ыле. Ты верыште таче мартеат шымлыме паша-влак каен шогат. Шукерте огыл тушто эше икмыняр шӱгарым да лулегым верештыныт.
Ожнысо шӱгарла да археологий аланысе увер-влак шотышто В.М.Васильев лÿмеш йылмым, сылнымутым да историйым шымлыше институтын вÿдышö шанче пашаеҥже, историй науко кандидат Александр Акилбаев дене мутланышна.
– Александр Владимирович, таче кечын марийлан шотлалтше мыняр шӱгарла уло? Могай курымысо улыт?
– Марий калыкын кокла курымысо тӱвыражын вияҥмыжлан IX-XI курымлам шотлаш лиеш. Тунам марий племена-влак Озаҥ гыч тӱҥалын Угарман марте, Кӱшыл Вӱтла гыч Чувашийын йӱдвел ужашыже йотке иленыт. Таче кечылан тунамсе пагытысе 17 шӱгарлам мумо (тышеч икмынярже XII-XIII курым марте вончат). Нуно кугужак огытыл. Мутлан, мордва-влакын икмыняр шӱдӧ дене тойымо вер уло гын, марий-влакын тыгайже 300 наре веле. Кокла курымысо марий-влак изирак тӱшка дене иленыт. А тыгай шӱгарла икмыняр илемлан икте лийын кертын.
Эн кугу шÿгарла-влак – Дубовский, Веселовский да Нижняя стрелка. Нуно Вӱтла ден Юл эҥерла воктене улыт.
XII-XIII курымласе шÿгарла шуко огыл – визыт. Ты пагыт гыч тÿҥалын, XVI курым марте марий шÿгарла-влак йöршеш уке улыт. Молан тыге, таче марте раш огыл. Ала ме нуным эше муын огынал? XVI курым деч варасе марий шÿгарла-влак кызытсе марий-влакын илыме кундемыштышт ятыр улыт.
– Пытартыш жапыште археолог-влак Звенигово районысо Красногорский посёлкышто верештме шÿгарлам шымленыт. Ты шотышто могай увер-влак улыт?
– Красногорский шÿгарла нерген шукын йодыштыт. Калык палаш тырша. Моланжым умылтараш неле огыл. Тылеч ончыч шÿгарла-влак эре гаяк чодыраште, еҥ шагал коштмо верлаште лийыныт гын, ты гана тойымо верым посёлко покшелне, частный секторышто мумо. Еҥ-влак тыште ий гыч ийыш оралтым чоҥеныт, пакчасаскам ончен куштеныт. Нунын тошкымо мланде помышышто айдеме лулеге-влак кият манын, иктат шоналтен огыл. Ты историй памятник шоныдымын-вучыдымын лектын – котлованым кÿнчымö годым айдеме вуйгоҥгырам муыныт. Тиде уверым шылтен оытыл, тау.
Тысе кÿнчен лукмо паша 2019-2020 ийлаште шукталтын. Марий археологий экспедиций да волонтёр-шамыч тыршеныт. Экспедицийым историй шанче доктор Татьяна Багишевна Никитина вуйлатен. Тылеч ончыч шÿгарлаште тÿҥ шотышто пöръеҥ лулеге-влак лектыныт гын, тений – чыла ÿдырамаш лулеге-влак. Ме ныл тыгай тойымо верым шымленна. Кажныже X-XI курымла годсо.
– Тойымо верыште улшо могай ойыртем-влак ты верыште ожно марий-влак иленыт манаш таратат?
– IX-XI курымласе марий ÿдырамашым палаш неле огыл. Нуно шовыч ÿмбач вуй чылвырым чиеныт, тыгак кадыртыме мучашан вуеш чийыме оҥгым (височное кольцо) пижыктеныт. Шÿеш шерым, ший оксам, жетон-влакым келыштарыман сöрастарыме ÿзгарым сакеныт. Оҥышто эре гаяк кечалтше мужыран сакыш лийын. Нуно шукыж годым имньым ушештарат, но моло тÿрлат лиеда. Мыжерым але ужгам кÿртньö накладкан ÿштö дене ÿшталыныт. Йолышто – кÿртньым пижыктыман коваште дене ямдылыме кем.
Ӱдырамаш-влак ятыр сöрастарыме арверым шке ыштеныт. Нуным тойымо годым металлым левыктымаште кучылталтше шун кöршöкым, велыме формым, чакмам пыштеныт. Тыгай еҥ-влак юзо виянлан шотлалтыныт. Нунын деч лÿдыныт, садлан тойымо годым йолыштым да кидыштым кылден пыштеныт. Тыгаяк сÿрет Красногорский шÿгарлаште ыле.
Тиде марий шÿгарла. Ончычат пöръеҥ лулеге пелен кийыше ÿзгар-влак марий калыклан келшыше лийыныт. Ты ганат ÿдырамаш лулеге-шамыч дене пырля марий ÿдырамашын тунамсе жаплан келшыше сöрастарыме арверже-влакым мумо. Эше ик тойымо верыште ны лулеге, ны вургем лектын огытыл. Тидыже иктаж-могай йÿла дене кылдалтше тойымаш лийын, очыни.
Чаманаш логалеш, умбакыже тысе историй памятниклан шотлалтше верым шымлаш йöн уке: чыла вере гаражым да тÿрлö оралтым чоҥен пытарыме.
– Сöрастарыме арвер-влак иктаж вес калык-шамыч дене кыл лийме нерген ойлен кертыт мо?
– Ятыр шÿгарлаште, Красногорскийыштат, вес кундем гыч кондымо арвер-влак шагал огытыл. Тиде ок öрыктаре. Вет марий калык Юл эҥер воктене ила. Тунамсе жапыште лачак Юл моткоч кугу торговый корнылан шотлалтын. Тудо Йÿдвел Русьым, Скандинавийым, Прибалтикым Эрвелысе эл-влак дене ушен шоген. Сандене марий-влакым тойымо верлаште Касвел кундем, Азий гыч кондымо арвер-шамычым муаш лиеш. Кокла курымысо марий калыкын материальный культуржо виян финн-угор шÿлышын касвел да эрвел кундем калыкын тÿвыраж дене варныме дене ышталтын. Марий шÿгарлаште Эрвел Европысо ший окса-влакат лектыт. Эсогыл тушто оксам ыштыме дате коеш. Тидыже Эрвел Европысо кугу территорийыште арвер-влаклан датировкым эртараш полшен кертеш.
Фото: сакыме сӧрастарыме ӱзгар.
– Археологым таче кечын эн чот мо тургыжландара?
– Чаманен каласаш кодеш, тиде тачысе пагытын ик эн кугу ойгыжо. Кызыт «кладым» кычалше-влак шÿгарлам муытат, кÿлеш вере огыт шижтаре. Шкаланышт мо кÿлешым поген налыт, шолыштыт, толат… Археологий памятникым аралыме шотышто законымат, Уголовный Кодексысе статьямат шотыш огыт нал. Тиде тургыжландара. Вет айдемын оксажым шолыштат гын, тудо оксам уэш ыштен налын кертеш. А калыкын историйжым шолышташ гын, тудым уэш нигузе от пöртылтö. Вет археологий раскопко-влакым специалист-влак шымлат гын веле акрет марий-влакын историйыштым пален налаш лиеш.