У тунемме ий тӱҥалын. Школ, суз ден вуз-влакын ешышкышт ятыр ӱдыр-рвезе ушненыт. Школ пагытыште ача-ава-влак шке икшывыштым шукыж годым ужын, эскерен кертыт гын, студент-влакын кажне ошкылыштым тергаш нелырак. Поснак икшыве тӱшкагудышто але пачерым айлен, посна илаш тӱҥалеш гын, тудын нерген ача-ава-влак чылажым пален огыт шукто.
КУГУ УЛАМ, ПАШАМ ЫШТЫНЕМ
Шочмо сурт гыч, ача-аван помыш гыч чоҥештен лекше нӧргӧ «кайыкиге-влак», школым тунем пытарымекышт, шкаланышт кугыеҥ гаяк чучыт. Нуно шке семын илаш тунемыт, кугурак деч ой-каҥашым шагал годым йодыт. Лач ты жапыште подростко-влак йоҥылыш корныш шогалын кертыт. А илышыште могай гына шучкылык уке: самырык-влакын аракам йӱмышт, тамакым да кальяным шупшмышт, наркотик дене пайдаланымышт.
Студент пагыт да наркотик нерген поснак ойлен кодымо шуэш. Студент-влак тӱрлӧ вере пашам ыштен кертыт. Паша верым муаш неле огыл, интернетыш веле пуро. Но тыгай годым моткоч тӱткӧ лийман. Самырык-влаклан темлалтше ятыр паша коклаште моткоч сымыстарыше, но тунамак пеш шучко паша вер уло: наркокурьер але «закладчик». Тыгай пашалан кӧра ятыр самырык еҥын илышыже четлыкыште эрта. Четлык – тиде эше эн сайже. Наркотикым шаркалыше-влак шукыж годым шкештат тиде «сатум» тамлен ончат. Умбакыже мо лиеш, кажне пала.
ШЫЛТЕН МОДМАШ
Александр Соколов, студент:
– Мый интернетыште «студент-влаклан паша вер» манын возышым. Тыманмеш ик соцсетьыште пашам темлыше тӱшка почылто. Тушто «тыгай пашам тетла от му», «писын толшо окса», «илышетым саемдаш йӧн» манын серымым лудмеке, чылт куанет. Мый «работодательлан» Messenger-ыш серышым возышым. «Кушто илет, мыняр ияш улат?» – йодын возышт мылам. «Йошкар-Олаште, 21 ияш улам» – вашештышым. Умбакыже пашадар нерген мутым луктым. Тунамак тынар оксам ыштен налаш кумыл лекте. Ик-кок арня гыч шонен коштмо айфонем налын кертамыс! Паша тыгай: операторын ойлымо жапыште да умылтарыме верыште «кладым» муман да тудым вес вере намиен пыштыман. Ты сомылым нуно «прогулкыш миен толаш» але «яндар южым шӱлалташ каяш» маныт. Оксам электрон кошелёк гоч колтат, серышым «защищённый» канал гоч возкалат, «закладчик»-влак икте-весышт дене огыт вашлий, вашла огыт уж, садлан пуйто лӱдаш нимолан. «Кунам тӱҥалаш лиеш?» манмемлан «Кеч кызытак» – лие вашмут.
Икманаш, шылтен модмаш. Но ты модмашлан кӧра мо лийын кертеш? Ола мучко яндар южым шӱлен коштшо-влакым ончылно мо вуча? Ик вер гыч вес верыш нумал коштыктымо наста оксам ыштен налаш йӧн але тӱжем дене илышым кошартыше шучко аяр? Чылаж нерген шоналтет да чонлан йӧсын чучеш. Вет «закладчик» маналтше-влак такшым Россий Федерацийын Уголовный Кодексшын 228-ше статьяже («О незаконном приобретении, хранении и перевозке наркотических средств, психотропных веществ и их аналогов») почеш законым пудыртышылан шотлалтыт. Тидлан эн изи наказаний – 40 тӱжем теҥге штраф, эн кугужо – 15 ий марте эрык деч посна кодаш лиеш! Юрист-влак умылтарат: наркотик шотышто закон-влак пеш «осал» улыт. Судышто «мый пален омыл», «мый айфоным веле налнем ыле» да «мый приниматлен омыл, наҥгаен веле коденам» манше-влакым нигӧ чаманаш ок тӱҥал. Вет наркотик – колымаш. Шке пайдаланыше-влак эн шагалже шкеныштым пуштын кертыт, а тудым шаркалыше-влак – тӱжем дене вес еҥым…
Палыза!
Южгунам наркотикым ик вер гыч вес вере наҥгайыше еҥ, чынак, мом наҥгайымыжым ок пале. Мутлан, ик ола гыч вес ола марте машина, поезд але автобус дене кайыше-влаклан иктаж пӱтыртышым, пакетым я сумкам пуэн колтен кертыт. Поро пашалан оксам тӱлат. А тушто наркотик лийын кертеш. Тыгай «посылкым» налме деч ончыч рашемдыза: мо тушто? Огыда пале гын, ида нал. Полиций кидыш логалмеке, «тиде мыйын огыл, еҥ пуэн» манме ой уголовный ответственность деч огеш утаре.
Лӱдыктышӧ цифр-влак
Статистике почеш, Российыште наркозависимый-влак коклаште 60 процентше – 16 гыч 30 ияш марте ӱдыр-рвезе-влак. Ик визымше ужаш – школышто тунемше-влак. Эсогыл 8-13 ияш-влак коклаштат наркотикым приниматлыше-влак улыт. Наркоман-влак коклаште 30 ияш да тылеч кугурак ийготан-влак – 20% деч шагалрак. Цифр кугу огыл, молан манаш гын ты ийгот марте наркоман-влак шагал годым илен шуыт.
ООН-ын савыктыме данныйже почеш, пытартыш 10 ий жапыште Российыште наркоман-влак 10 пачаш ешаралтыныт. Наркотический препаратлан кӧра колышо-влак 12 пачаш шукемыныт. Йоча-влакат колат.
Кӧ мемнам арала?
Ме шкенан изи республикыштына тӱнямбалсе шучкылык деч нимынярат аралалтын огынал. Интерентын полшымыж дене наркобизнес эшеат шарлен веле. Кугурак-влаклан сай ден удажым ойыраш куштылгырак, садлан йоча ден подростко-влак верч поснак чон коржеш. «Йочажым ынышт тӱкӧ ыле», «йоча-влак илышт ыле» ойлат южыжо, но тыгодым мондат: йочалан ача-ава вуйын шогат. Нуно огыл гын, кӧ икшывылан илыш нерген каласкалышаш, кӧ нуным туныктышаш, эскерышаш, туткар деч аралышаш?
Ты шотышто Республикысе наркологий диспансерысе диспансерно-поликлинический отделенийым вуйлатыше врач-психиатр-нарколог Н.Н.Данилова дене мутланышна.
–15-17 ияш-влак шотышто пеш шуко судебный паша кая. Мемнан деке тӱрлӧ икшывым кондат. Южыжо наркотикым шаркала, шкеже огеш приниматле, тыге оксам ышта. Южыжо наркотик деч посна илен ок керт. Садлан, тудым налаш манын, оксам ышташ толаша. Ты амал денак наркотикым шаркала… Кеч-мо гынат, ача-ава-влаклан тӱткӧ лийман. Мутлан, шочшыда оксам кузе кучылтеш? Ала тудын шерге арверым налаш ситыше оксаже уло? Кушеч? Пашам ышта гын, кушто, кӧлан? Вет тыгеат лиеда: наркотикым шаркалыше икшыве-влаклан «Тый эше изи улат, тыйым нимом огыт ыште» маныт. Йоча вес вере тунемаш каен да тӱшкагудышто ила гын, комендант дене кылым кучыза. Жапыштыже толеш мо, шкенжым кузе куча – рашемдыза. Пачерыште ила гын, кӧ дене? Тунемме верысе туныктышо денат кыл лийшаш. Вет арака але наркотик дене варныше йоча тунемме нерген монда. Икманаш, йоча дене ача-ава-влак коклаште сай кыл лийшаш, – каласкалыш Нина Николаевна.
Тӱҥалтыш – арака
Таче кечылан Марий Элысе наркологий диспансерыште ийготыш шудымо 215 йоча учётышто шога. 192 – арака йӱмашлан верч, 15 – наркотикым кучылтмылан, 9 – токсикоманийлан кӧра.
Нина Николаевна йоча-влак дене лийше ятыр историйым каласкалыш. Чаманет да ӧрат. Но врачын ойлымыж почеш, йоча наркотикым умшаш ынже нал манын, тудым эн ончычак арака деч аралыман.
– Алкоголь – наркоманий марте шуктышо икымше ошкыл. Подростко-влак, тӱшкан погынен, сырам подылаш йӧратат. Тудо вуйым аҥырта. А аҥыргыше уш дене ситуацийым эскераш йӧсӧ. Йӱшӧ айдеме шкаланже оза огыл. Практике ончыкта: чӱчкыдын лач пивым подылмо деч вара йочалан наркотик дене обрабатыватлыме тамакым але кальяным шупшаш темлат. Наркотик моткоч шуко тӱрлӧ уло. Кызыт тамакым да кальяным наркотиканым ыштен кертыт. Кугурак-влак тыглай тамак ден кальяным наркотикым варыман деч ойырен моштат, а йоча – уке. Шукыж годым тыгай тамлымаш деч вара самырык ӱдыр-рвезе-влак наркозависимый лийыт, – мане психиатр-нарколог.
Ме тыгай улына мо але илыш тыгай? Але илышым ме шкеак чоҥена? Кеч-мо гынат, чын корным ойырен налаш кеч-кунамат лиеш. Йоча-влак веле тидым вигак умылен огыт шукто. Садлан нунын тазалыкышт, сай да пиалан илышышт верчын эн ончычак ача-ава-влак мутым кучат. Шочшо-влак дене илышыште лийын кертше шучкылык-влак нерген мутланаш ӧрман огыл. Палышт, осал деч сайжым ойырен кертышт, аяр деч аралалт моштышт, пеҥгыде койыш-шоктышан лийышт, «огым» манаш тунемышт.
Республикысе наркологий диспансерын адресше:
Йошкар-Ола, Комсомольский урем, 81-ше №-ан пӧрт.
Тел.: (88362) 45-21-63 (сутка мучко), 42-32-36 (8:00 – 15:00.