Йошкар-Оласе ик пачерыште, изирак пӧлемысе стендлаште, вичшӱдӧ наре автомобильым вераҥдыме. Ала тылечат шуко – ойыртемалтше автопаркын озаже нуным шукертак шотлен огыл.
Но иктым раш каласаш лиеш: кок икгай машинам тушто от му. Кажне авто шкешотан да ончыч корнылаште кудалыштше автомобиль деч ны тӱс, ны формо дене ок ойыртемалт. Лач 43 пачаш изирак гына. Эсогыл оравалаште покрышкын маркыжымат возымо, но мом возымым лупа деч посна лудаш ок лий.
Ты кугу коллекцийым чумырышо еҥ – элгӧргӧ службын кугурак прапорщикше Тахир Залялиев.
Аважын пӧлекше кумылаҥден
Шке жапыштыже тудо Россий ФСИН-ын Марий Элысе управленийыштыже водительлан ыштен. Служебный машина рульым 30 наре ий ончычак пӱтыраш тӱҥалын. Но тунам коллекцийже эше тыгай кугу лийын огыл. А икымше модельым икымше классыш коштмыж годымак поген – конструкторым рвезылан аваже пӧлеклен.
– Погымо икымше моделем-влак, конешне, ны деталь-влак шотышто, ны тӱс да оригинал дене икгай улмышт дене пешыже куандарен огытыл. Чоным вӱчкышӧ ты сомылым сайынрак пален налаш жап, опыт, ыштыме йоҥылыш-влак полшеныт. Коллекцийыштем чот чапле образец-влакым чумыренам манын, моктанен каласенат ом керт, тидын шотышто мыйым ончылтышо-шамыч ятырын улыт. Но у модельым погаш тӱҥалмеке, эре сай лектышым ужмо шуэш, – каласкала машина-влакын озаже.
Трактор, УРАЛ, ЗИЛ…
Мини-автопаркыште тӱрлӧ машина улыт гынат, нуным теве мо ушен шога: утларакшым мемнан элыште ыштен лукмо грузовой транспортым, специальный назначениян трактор ден машина-влакым чумырымо. Легковой машина-влакат улыт, коллекцийын авторжын палемдымыж почеш, тыгай-шамычым погенак, опытшо пойдаралтын. Но кызыт утларакшым грузовик-влак дене гына шинчылтеш.
– Тыште усталыклан вияҥаш йӧн шукырак пуалтеш. Кажне грузовой машинам, тудым могай амал дене кучылтмым ончен, тӱрлӧ семын погаш лиеш. Тыглай ЗИЛ-ыш, мутлан, шукыж годым бортан кузовым пижыктат, но тыгодым автокранымат келыштараш, але кок осян прицепым я чодырам шупшыкташ платформым пижыкташ лиеш. Тӱрлӧ модификаций уло, – умылтара мастар еҥ.
Кажне модельым поген шинчыме годым чот тӱткӧ лийман. Капот крышкым пижыкташ эше нелыжак огыл гын, микроскопический рулевой тягым эн тале автомеханикат верышкыже шынден ок сеҥе. Тидым ышташ лӱмын инструмент-влак гына полшат. Тӱрлӧ наконечникан пинцетшак мыняре уло, микродрель (сверложо – миллиметрын луымшо ужашыже кугытан), подсветкан лупа, детальым чиялташ акрил чиян аэрограф… Моделист-мастарын ӱзгарже шукемеш гына.
– Чылажымат моштен ыштыман. Теве, мутлан, кабин кок могырым воштончышым пижыктыман. Тидлан ончыч изи рож-влакым шӱтыман, тушко чия ынже логал манын, лескым чыкыман, вара гына кабиным чиялтыман. Интернетысе тӱрлӧ сайтыште, чатыште кызыт шуко пайдале ой-каҥашым пален налаш лиеш, йочам годым тыгай полыш лийын огыл. Машинам погаш наборым интернет гоч заказатлаш лиеш, а вет ончыч Москосо але Ленинградысе лӱмын кевытла гыч налын толышт манын, палыме еҥ-влакым сӧрвален йодаш логалын. Икманаш, кызыт моделист-шамычлан пеш йӧнан, но южо раритетный модельым муаш пеш йӧсӧ, – манеш Т.Залялиев.
Кажне деталь кӱлешан
Тӱрлӧ ойыртемалтше деталян улмыж дене южо модель поснак аклалтеш. Налаш, мутлан, контейнеран да прицепан ЗИЛ-130 машинам. Ямде наборышто крылосо поворотник-влакым лектын шогышо ужаш семын гына ончыктымо. Но кычалтылше моделист тидын дене ок серлаге. Теве Тахират поворотник семын лектын шогышо ужашым нӱжен кораҥден да лӱмын детальым вераҥден (тудыжым посна налаш логалын). Воштончыш, омса кыл, кузовысо контейнер денат – тыгак. Нуно изи автомобильын тичмаш образшым ончыкташ полшат.
Палемдыман, моделистлан кӱлшӧ чыла огыл детальым лӱмын площадкылаште налаш лиеш. Мутлан, тракторыш прицеп семын пижыктыме нарынче вочкым ПВА клейын тюбикше гыч ыштыме. А вӱдлан шлангым велосипед нипель гыч келыштарыме.
Ты хоббилан шӱман еҥ-влак автоисторийым сайын палат. Тахир «Гугл» деч посна кажне модельын прототипше нерген чыла каласкален кертеш. Южо машинаже гын чылт илышысе гаяк улыт, нуным эсогыл лӱмын тоштемдыме. Рӱдаҥаш тӱҥалше омса, капотысо лавыра пале, бортысо оҥалаште шелше – нимо дене ок ойыртемалт. Модельым лӱмын тоштырак сынаным ыштыме приём визеринг маналтеш. Тудым опытан мастар-влак гына кучылтыт.
Авторын палемдымыж почеш, модель-влакым лӱмын тоштемдаш южгунам чаманыме гай чучеш. Теве «вахтовка» маналтше машинам налаш – УРАЛ-4320 машинан Йӱдвел кундемыште кудалыштше вариантше. Ик эн нелын погымо экспонатлан шотлалтеш. Озажлан мыняр жап тудден шинчылташ логалын! Фургон кӧргыштӧ пушкыдо обивкан сидень-влакым вераҥдыме, орава покрышке-влакым посна наледыме да келыштарыме, кабин окнасе яндамат эсогыл лӱмын пыртак волтымо. Тыгай машина утларакшым лавыран корнышто кудалыштеш, садлан тудын изи модельжымат лӱмын лавырташ шонымашат лийын. Но пӧръеҥ тидым ышташ эше «кӱын шуын огыл».
Адакшым машина-влак, полкышто шогышыштла, шке тоштемыт. Южышт «черланашат» шотым муыт – тидын шотышто «цинковый чума» официальный термин уло: кӱртньӧ арверын структуржо локтылалтеш. Моделистлан эше пурак дене «кучедалашыже» логалеш – вичшӱдӧ наре машинам, 43 пачаш изирак улыт гынат, эрыктен ончыза!
Ончерлан ситыше
Ты ӧрыктарыше коллекцийым моделистын йолташыже да палыме еҥже-влак гына ужын кертыт. Да тыгак пырля служитлыше-шамыч – водитель-влаклан кажне изи детальжым шымлен ончаш поснак оҥай. Автор, вожылмо койышыжым сеҥен, иктаж-кунам тематический ончерым ала ямдыла манын, ӱшан уло. Тидыже йочаланат, кугыеҥланат отечественный автомобилестроенийын историйже нерген шукырак пален налаш эше ик йӧным ышта да иктаж йочалан чоным куандарыше хоббим пӧлекла.
А.Канатеев.
Марий Элысе УФСИН-ын пресс-службын еҥже.
Авторын фотожо-влак.