Журналист-влак тӱрлӧ кундемыш командировко дене лектын коштына, ятыр оҥай, мастар еҥ дене вашлийына. «Кугарня» газетыш пашаш толмем дене Курыкмарий деч моло чыла гаяк районышто лийынам ыле. Тений май кыдалне ты кундемыш коллеге журналист-влак дене икымше гана миенам.
Тунам ме икмыняр яллам ончал савырнаш шканна палемденна. Курыкмарий кундем Юл эҥерын шола могыр серыштыже верланен. Тушко логалаш манын, эҥерым вончыман. Кайымына годым тудым Чебоксар оласе кугу кӱвар гоч вонченна. Тыге йырым-йыр кайымыла чучын. Такшым эҥерым Козьмодемьянск-Коротни вончыктарымаш гоч паром дене эрташ йӧн уло. Мӧҥгешла толмына годым тудлан эҥертенна, мӧҥгӧ толын шумо жапымат 30-40 минутлан иземденна.
Такшым оҥай, Юл эҥерым кугу кӱвар гоч эртымеке, Чуваш республикыш логалат. Икмыняр меҥгым кудалмеке, уэш Марий Элыште лият. Ала-молан дыр шке шочмо-кундемын мландыштыже улмо годым, чонышто ойлен моштыдымо шижмаш озалана. Тидыжым ты кок республикысе кугорно дене кудалме годым сайынак умылаш лиеш.
«Марий Крым»
Курыкмарий кундемын Марий Элысе моло районла деч ятырлан ойыртемалтмыжымат шекланенам. Тыште яра кийыше пасу уке, мланде шем рокан. Садлан ик тат Краснодар кундемыште улмыла чучын, молан манаш гын, туштат мланде шем рокан, ӱян. Тыгак корно воктене орен кушшо тӱрлӧ шӱкшудым, оргажым ужын огынал. Тидланже ӧрынамат ыле. Вет кеч-могай районыш але ялыш мийыме годым эн ончыч тыгай оргаж-влак шинчалан пернат. Тыште еҥ-влакым ялыште але суртышто кучаш неле. Нуно эр гыч кас марте пасушто тыршат. Мийымына годым ковыштам йыраҥыш шындыме жап лийын. Садлан шукынжо тушто пашам ыштеныт.
Машина дене кудалын эртымына годымак ты кундем чоннам савырен. Варажым ме палемдыме икымше верышкына толын шуынна. Тидыже Виловат кундем ыле. Тушто ме верысе тӱвыра пӧртыштӧ, школышто, тазалыкым шуараш полшышо рӱдерыште лийынна. Верысе калык дене мутланенна. Палемдыман, Виловат села воктенысе кугорно ӱмбалне ятыр кугу машина-влак шогат. Нуно Российын ятыр олашкыже тыште ончен куштымо тӱрлӧ пакчасаскам шупшыктат. Еҥ-влакын ойлымышт почеш, ик кечыште 10-11 фурым оптен колтат. А пакчасаска шумо годымжо нуным шотленат пытараш огеш лий. Таклан огыл, Курыкмарий районым, Юл кундемын «пакчажлан», «Марий Крымлан» шотлат.
Тамле когыльо дене сийленыт
Виловат села гыч корнына Сатсола ялыш шуйналтын. Тушто ме Эвелина Мефодьевна Котлова дене уна лийынна, кечывал кочкышым ыштенна. Озавате мыланна тӱрлӧ емыж гыч когыльым, мелнам кӱэштын, шудо чайым шолтен ямдылен. Шке пакчаштыже куштымо саска гыч могай-гына сий дене сийлен огыл. Эвелина Мефодьевнан пакчаштыже ты районышто илыше моло еш-влак семынак ятыр саска, емыж кушкеш. Но тений вишне, сливе, олма шагал пеледыныт, шуко пушеҥге кылмен. Тудын ойлымыж почеш, Курыкмарийыште мӧҥгыштӧ шогылтынак шийвундым ыштен налаш лиеш. Мутлан, ӱмаште вишне, мӧрӧ дене веле Э.Котлова 50 тӱжем теҥг нарым луктын. Ужалашат тораш коштман огыл мане, Виловат селашке оптовик-влак шкеак толыт.
Лӱмлӧ еҥ-влаклан поян кундем
Тылеч вара Йоласал кундемыш корнына виктаралтын. Туштат верысе школышто уна лийынна, фермер-влак дене вашлийынна. Пасу пашам аклен ончаш манын, лӱмын А.Зиновьевын ковышта пасуштыжо коштынна. Шке шинча дене кумда, мучашдыме ковышта пасум ужынна. Тыште ковыштам шке кид дене шындат, варажым кушмешкыже, вуйым погымешкыже, моло сомылым технике шукта. Ковышта йырым-йыр мландым пушкыдемда, шӱкшудым кӱреш, вӱдым шава. Икманаш, ялозанлык пашаште ятыр ий «шолшо» еҥ-влак шуктымо сомылыштым кызытсе илышын йӧнжылан эҥертен ыштат. Нунын техникыштат у, пашам куштылемдаш полшышо улыт.
Тыгак палемдыман, Йоласал кундем Марий Элым чапландарыште ятыр лӱмло еҥ-влаклан поян. Тыште Совет Ушем Герой, икымше марий лётчик Феофан Радугин шочын, тысе школышто икмымше марий президент Владислав Зотин тунемын.
Пеледышым ончаш туныктеныт
Йоласал деч вара Йынгы Парнингӓш ялыште ятыр сорт пеледышым ончен-куштышо Анита Федосеева дене лийынна. Самырык ӱдырамашын пакчаже изижак огыл. Тудо мыланна пеледышым ончен-куштымо шотышто шкешотан презентацийым ончыктен. Розам кузе чын ончыман, вӱдым кузе шавыман, кунам тудым шындыман, каласкален.
Тудын деч вара Козьмодемьянскыш тарваненна. Туштат икымше гана лийынам. Козьмодемьянскын Юл эҥер воктене верланымыже курорт олам ушештара. Тудо утыжым кугу огыл гынат, сымыстарыше. Урем дене кудалме годым уто светофорым от уж, шуко пачашан пӧрт-влакат шагал улыт. Шукыжым кок пачашан частный пӧрт-влакым нӧлтымӧ. Чаманен каласыман, тысе кава йымалысе тоштерыш пураш жапна лийын огыл. Тушко ме кас велеш веле миен шуынна. А мыланна эше эҥерым паром дене вончен шуктыман ыле.
Эҥерым паром дене вонченна
Шонымо семынак, Юлым паром дене вонченна. Изи машина дене вич еҥлан паромым вончымылан 700 утла теҥгем тӱленна. Эн ончыч изишак лӱдмашанла чучын, но варажым ты шижмаш ала-кушко йомын. Козьмодемьянск ден Коротни кокласе кужыт кум меҥгыш шуэш. Тиде утыжым кужу огыл, вет Юл эҥерын южо серже гыч вес могыр сер огешат кой. Козьмодемьянск — Коротни вончымо кумдыкын шола велныже эҥер покшелне изирак отро верланен. Тудыже пӱртӱслан шкешотан ойыртемым пурта. Паром дене вончымо годым Юл энерын вий-куатшым шижаш, тудын моторлыкшо дене кугешнаш лиеш. Еҥ-влаклан тыште шкешотан терапийым эрташ, вуйым кандараш, илышлан йывырташ келшен толеш.
Курыкмарий кундемыште лийме ик кече чонышто тачат волгыдо шижмашым арала. Йӧн лекме семын тушко эше ик гана кумылын тарванем!
Мом ончаш лиеш?
Аламнер курык
Тудо Шӹндӹрйал ял воктене верланен. Курык вуй гыч Юл эҥерын 20 меҥге наре кужытшым кидкопаш пыштыме гай ужаш лиеш. XI-XV курымлаште тыште шкешотан илем, варажым пеҥгыдын шогышо ола лийын. Тудо тысе тӱвыра, политике, торговльо пашан ик эн тале рӱдержылан шотлалтын. Тачат тыште ожнысо мланде чоҥга ден вынем-влак аралалтыныт. Ты вер ятыр туристым сымыстара, тыште курыкышто куржталаш йӧратыше-влак чӱчкыдын погынат.
Акпарслан памятник
Акпарс XV курым мучаш да XVI курым тӱҥалтыште илен. Преданий почеш, 1540-1550 ийлаште Моско ден Озаҥын ваштареш шогымышт годым шкенжым сай политик да дипломат семын ончыктен. Калык коклаште тудо патыр семын ила. Курыкмарий районын рӱдыштыжӧ, Картук могыр корнывожышто Акпарслан памятникым шогалтыме. Тудо кидшым кӱшкӧ нӧлталын, тыге шке калыкше дене саламлалтеш. Тудын деч ӧрдыжтак огыл кече шагатым, Курыкмарий мландын рӱдӧ шӱдыржым (ось), историй да тӱвыра верла дене палдарыште картым вераҥдыме.
Кава йымалысе тоштер
В.И.Романов лӱмеш кава йымалсе этнографий тоштер Козьмодемьянск олаште верланен. Тудым олан 400 ияш лӱмгечыж вашеш 1983 ийыште почыныт. Тушто курыкмарий-влакын илыш-кучемышт дене палдарыше тӱрлӧ арвер-влак аралалтыт. Тоштерын кумдыкшо вич гектар, тушто 60 наре тӱрлӧ объектым чоҥымо, 7000 тӱжем утла ожнысо экспонатым чумырымо.
Курыкмарий районын тӱп калыкше курык марий-влак улыт. Тыште 27 тӱжем утла еҥ ила. Нунын шкеныштын кугыжаныш йылмышт, национальный вургемышт, йӱлашт тачысе кечынат аралалтыт. Курыкмарий кундемын рӱдолаже – Козьмодемьянск. 26 августышто тудо 440 ияш лӱмгечыжым палемден.