Изи улмына годым пашаче еҥым суртшо, ару еҥым окнаже палдара манын чÿчкыдын ойлат ыле. Кугыеҥ-влак тыге мемнам пашам, арулыкым йӧраташ туныктеныт. Садлан оралте гоч айдемын могай улмыжым, очыни, тогдаяшак лиеш.
Яллаште кызыт икте-весе деч ойыртемалтше, чапле пӧрт-влакым ятырак ужаш лиеш. Оралтымат тӱрлӧ семын сӧрастарат: чапле печым, капкам келыштарат, шуко пеледышым шындат. Мутат уке, тидыже суртоза-влакын пашаче улмышт нерген ойла. Ик тыгай еш дене Оршанке район Чирки ялысе Нагорный уремыште палыме лийна.
Йӧратыме сомылым шуктат
Тамара Алексеевна ден Виталий Алексеевич Григорьвемытын суртышт торашке волгалтеш. Озавате пеледышым йӧрата, еш оза мӱкшым ончаш кумылан. Нуно кызыт сулен налме канышыште улыт гынат, эр гыч кас марте мӱкш гае тыршат. Ялыште вес семынже огешат лий, маныт. Тидыже нунылан куаным, чон ласкалыкым веле конда.
Виталий Алексеевич Волжский кундем Ӱлылсола ялыште шочын. Школ деч вара Морко посёлкысо училищыште шофёрлан тунемын. 1975-1977 ийлаште армийыште службым эртен, тушто тудо водитель лийын. Армий деч вара Помар селасе чыве фабрикыште ик жап пашам ыштен, варажым Йошкар-Олаш куснен. Ӱмыржӧ мучко машинам виктарен. Мӱкшым ончаш кумылжо эреак лийын, школ деч варат мӱкшызылан тунемнеже улмаш, пырля каяш кумылан-влак лийын огытыл. Туге гынат, илен-толын, оньыкуважын сад-пакчаштыже ныл омартам вераҥден да мӱкшым ончаш тӱҥалын. Пенсийыш лекмеке, ты пашалан утларак пижын.
Икымше лектыш куандарен
Тунам ныл омарта гыч 10 литран ик ведра мӱйым тулен налын. Виталий Алексеевич икымше лектышлан чот куанымыж нергенат шарналтыш. Тидыже мӱкш еш-влакым шукемдаш, нунылан пӧртым чоҥаш, отарым шараш кумылаҥден. Тыге мӱкшотарже 40 наре омарта марте кушкын.
– Мӱкшым ончаш куштылгыжак огыл. Тиде пошкудо-влакланат йӧндымылыкым луктын кертеш. Садлан мӱкшотарым кугемдыме годым чылажымат кугыжаныш стандартлан эҥертен ышташ тыршенам. Тыге кӱкшӧ печым печенам, мӱкш-влаклан келшыше пушеҥгым шындылынам, пакчаште тӱрлӧ кушкылым ӱденам. Пакча шеҥгелне, суртна деч тораштак огыл, ятыр писте уло. Мӱкшым ончаш келшыше да йӧнан верыште илена.
Мӱйымат вет айда-лийже ярмиҥгаш ужалаш лукташ огеш лий. Мӱкшотарым кучымо шотышто санитарный паспортым ыштенам. Ветеринар-влак мӱкш деч анализым кажне ийын налыт. Тыгак мӱй сай качестван але укем тергаш манынат, анализым сдатлена. Тидлан оксам тӱлыман, тудынат акше кажне ийын шергештеш. Мӱкшым ончышо-влак деч йодмаш изижак огыл. Мемнам эреак эскерат, тергат. Кызыт отарыштем 20 омартам веле коденам.
Мӱкш могай пеледышым йӧрата?
«Мӱкшым кунам ончаш тӱҥалыда?» манын йодмемлан, тыгерак вашештыш:
– Февраль мучаште мӱкш омарта ончылно лумым куаш тӱҥалам. Вара йырым-йырысе кумдыкышко ломыжым кышкем. Шошо эр толеш, кече чот ырыкта гын, южо мӱкш еш омарта гычат лектеш. Уремыште 8 але 10 градус леве годым, леведышым почын, омарташте мӱкш-влаклан шокшо але укем тергем.
Виталий Алексеевич, мӱкш омартам почмеке, рамым чарагида луктеш. Тидыжым мый шкеак дене ужым. Мӱкш-влак озажын кидше йыр йывыртен веле ызгат. Тенийлан тудо 150 кило наре майысе мӱйым тулен. Мӱкш-влак тудым мамыквуй да ӱвӧ пеледыш гыч погеныт. Тыгай мӱйын тамже ден тӱсшӧ ойыртемалтше, вашке шинчеш. Мемнамат тенийысе, свежа мӱй лектыш дене сийлыш. Тамара Алексеевна лÿмын мелнамат кӱэштын ямдылен ыле.
Мӱкшым ончышо деч кеҥеж гоч мыняр гана мӱйым тулымыж шотышто йодыштым. Вашмут тыгайрак лие:
– Южо еҥ кеҥеж гоч ик гана веле тула, мый гын – кум-ныл гана. Икымше гана мамыквуй да ӱвӧ пеледме годым, кокымшылан емыж-саскан пеледмыж годым тулем. Но тений ны олмапу, ны вишне, ны саскам пуышо моло пушеҥге-влак пеледын огытыл. Садлан тыгай мӱэм уке. Кызыт писте пеледеш, садлан вашке тыгай мӱйым тулена. Мӱкш-влак шоҥго пистыште веле мӱйым погат, 20-30 ияш пушеҥгыште лектышым налаш огеш лий. Тылеч вара олыкышто ӱдымӧ тӱрлӧ пеледыш гыч мӱйым погат. Мый фацелийым, умдылашудым (донник), кайырпеледышым (синяк), клевырым лӱмын ӱдем.
Телылан август мучаште ямдылалташ тÿҥалына. Рамылаште уто мӱйым, мӱкшкиндым эрыктена. Тудын денат мӱйым тулаш лиеш. Туштыжо шошо гыч шыже марте погымо тӱрлӧ пеледышын тамже варналтеш. Тыгай мӱй эшеат тамлырак да тутлырак.
Ик ешыште 50 тӱжем наре
Ик ешыште 40-50 тӱжем наре мӱкш ила. Август мучаште мӱкшава муным мунчаш тӱҥалеш, 21 кече гыч иге-влак лектыт. Нуныланже нушкаш тӱҥалмышт годымак пашам пуат. Мутлан, вӱдлан колтат, пураклыкым погыктат, ешым оролаш кодат але шоҥго авам ончыктыктат. Омарташте яра шинчыше, йолагай мӱкшым огыт кучо. Черлым гын, вигак луктын колтат.
Мӱкш-влакымат тӱрлӧ чер темдалын кертеш улмаш. Марий кундемыштат тыгай случай-влак шарленыт. Садлан нуным шошым эрак обрабатыватлыман. Шыжым вес чер пижын кертеш, тунамат мӱкш ынже черлане манын, жапыштыже кӱлеш полышым пуыман. Тыге нуно телым сайын, черланыде илен лектыт.
Мӱкш-влак мӱйым кочкын илат. Тидыже нунын тӱҥ кочкышыштлан шотлалтеш. Айдеме киндым кочкын виян лиеш гын, мӱкш – мӱкшкиндым. Кочкышымат шканышт шке ямдылат. Тудым рамысе ячейкылаште аралат.
Йокрокланаш жап уке
«Мӱкш-влакым ончымо годым иктаж-могай оҥай случай-влак лийыныт мо?» йодым мӱкш оза деч.
– Нунын дене эре иктаж-мо лиеда, йокрокланаш жап йӧршеш уке. Южгунамже мӱкш еш кече лекме годым але ончычракат лектеш. Тидыже, конешне, шукыж годым мӱкшым ончышо еҥын титакшылан кӧра лиеш. Садланак мӱкш дене шкежат мӱкш гае лийман, маныт. Нуным жапыштыже ончыман. Игече огеш куандаре, юалге да йӱр чӱчкыдын йӱреш гын, мӱкш-влак шӱлыкаҥыт да «роевой состояний» манмашке пурат. Тыгай годым омарта гыч чÿчкыдын лектын каят, – мане тудо.
Виталий Алексеевичын мӱкшым ончымо опытшо 27 ийыш шуэш. Ты сомылым вораҥдараш тудо шкеак тунемын, опытан еҥ-влакын каҥашыштлан эҥертен, шуко литературым лудын. Илышыш интернет шыҥдаралтме дене тудынат полышыжым палемдаш лиеш мане.
«Мӱкшым ончышо еҥлан шканжат мӱкш гае лийман» ойжо В.Григорьевлан тӱрыснек келшен толеш. Тудо мӱкш омартам да нуным ончаш тӱрлӧ ӱзгарым чыла шке кидше дене ыштен, раме-влакымат шке мастарлен. Кок пачашан оралтыште ты сомылым вораҥдараш тÿрлӧ ӱзгарым да моло арверым вераҥдыме. Чылажат шке верыштыже арун аралалтеш. А пушыжо тушто могае?! Пашазе мӱкшын да нунын озаштын тыршымыже!
Оралте кöргысö ик могыр пырдыжым мӱкшым ончышо Виталий Алексеевич Григорьевын кундемыштына мӱкшым ончымо сомылым вораҥдарымыжлан, сай лектышым ончыктымыжлан, республикнан ялозанлык пашажым ончыко вӱдымыжлан ятыр чапкагаз ден тауштымаш-влак сӧрастарат.
И.Речкинын фотожо-влак.