Музыковед, В.М.Васильев лӱмеш МарНИИЯЛИ-н научный пашаеҥже Наталья Мушкина (ӱдыр фамилийже – Четкарёва) дене кутырымо годым чӱчкыдынак шке коважым ушештара, тудын чолгалыкшым я марий кумылан улмыжым палдара, примерлан шында.
Муро аланыш пуртышо
Ойлат, кова ден коча уныкаштым илышлан шукырак туныктат. Очыни, Наталья Валерьевна декат мурым йӧратымаш да пагалымаш Ана коваж деч кусненыт. Вет тений 3 апрельыште 103 ийым темыше кова ӱмыржӧ мучко мурен. Ӱдыржӧ-влакын ойлымышт почеш, пелашыже иктаж-мом кумылдымын пелештен колтен гын, вашешыже Анна Григорьевна чылаж годымат тӧремден моштен, такмакым муралтен, чӱчкыдынак шыргыжалын веселаҥден. Кова тачат моткоч шуко такмакым пала.
– Ме тукым шӱжарем да изам дене кеҥеж каникулым чӱчкыдын ялыште эртаренна. Ковам, шарнем, паша деч посна нигунам яра шинчен огыл. Мемнам, уныкаже-влакым, пеш йӧратен, ик ганат вурсен огыл, тыгодымак пашалан кумылаҥден шоген, пакчаште шӱкшудым кӱрынна, кӱтӱш коштынна.
Уныкаже-влаклан тӱрлӧ кочкышым ямдылен. Мыланем гын тудын ыштыме мелнаже эн тамлыла чучын, тӱрлӧ мелна дене сийлен. Ковам эре ушкалым ончен, ушкал деч посна илен огыл. Кызыт гына лӱштымӧ шӧрым йӱкта ыле. Кочам дене пырля Шернурыш шӧрым ужалаш коштмыштымат шарнем. Ковам рушла ойлен сайынжак ок мошто. Мемнан дене марла кутыра, сандене ме марла ойлаш утларак тунемынна, – каласкала Наталья Мушкина.
Наталья – 1952 ийыште шочшо Нинан ӱдыржӧ. Нина Марий совхоз-техникумым пытарен, «Бухгалтер-экономист» специальностьым налын, бухгалтерлан пашам ыштен.
Чевер Ана
Анна Кутузова (ӱдыр фамилийже – Коршунова) Шернур район Кӱчыкэҥер ялыште вич шочшан ешыште шочын. Эн пытартыш лийын. Ялыште тудым Чевер Ана маныныт. Мотор чурийвылышан ӱдырым эре мурыктеныт да куштыктеныт. Тидлан пошкудо-шамыч пареҥгым але кинде шултышым пуэныт.
Школыш шым ияш тунемаш каен. Тунам сельсовет ӱдырлан йошкар ужгам пуэн улмаш. Но кӧраныше-влак шукын лектыныт, ужгажым поген налыныт. Ана ик классым гына тунемын, чияшыже нимом улмаш, сандене школыш коштын кертын огыл. А Йыван изаже вес школышто туныктышо лийын, «Ит ойгыро, мый тыйым туныктем» манын. Но варажым изажым армийыш наҥгаеныт. Туге гынат Ана лудын, возен да шотлен моштен.
Сар пагытыште
1941 ийыште 20 ияш Анна шке ялысе иктаҥаш каче Андрей Кутузовлан марлан каен. Черкыште венчаялтыныт. Но самырык мужырын вычыматен илыме жапыштым сар кӱрлын. 1942 ийыште пелашыжлан повесткым кучыктымеке, Ана марийжым Морко военкомат марте имне дене ужатен. А шкеже аваж деке илаш куснен. Серышым вучен илен, пелашыже илыше пӧртылжӧ манын, Юмылан кумалын.
Неле жапыште ялыште ӱдырамаш, шоҥгыеҥ да йоча-влак гына кодмеке, Аннам Кугу Юмо семынак ужыныт. Самырык ӱдырамашым счетоводлан шогалтеныт, колхозысо моло пашамат тудлан ӱшаненыт. Вет грамотым палышыже шкетын гаяк лийын. Чодырашкат коштын, ӱшкыжым кычкен, Шернур ӱй заводыш шӧрымат шупшыктен. Аннам чылан пагаленыт, кеч-могай пашаште туддене тӧр каяш тыршеныт. Еҥ-влак канаш шичмекыже гына каненыт.
Кастене А.Кутузова йыр ӱдырамаш ден ӱдыр-влак чумыргеныт да мурым муреныт. Южгунам Ана кокай кидыш гармоньым налын, мандолине денат шоктен моштен. Коклан пушеҥге гыч лышташым кӱрлын налын да сылне семым лӱҥген.
Грамотан улмыжлан кӧра фронт гыч толшо серышым лудын пуаш туддеке куржын толыныт. Шке марийже верч шӱм-чонжо дене ойганен гынат, моло еҥлан эре полшен.
Танкист пелашыже
Андрей Иванович танковый батальонышто служитлен. Тудым 1944 ийыште «За отвагу» медаль дене наградитленыт. Т-34 танкын командирже А.И.Кутузов Германийысе Баутцен олаште лӱддымылыкым да писе улмыжым ончыктен, шке экипажше дене 30 утла немыч салтак ден офицерым пытарен. Ты бойыштак танкист сусырген. Госпитальыште эмлалтмек, Андрейлан кок арняш отпускым пуэныт. Тунам салтак мӧҥгыжӧ толын. А 1945 ийыште Кутузовмытын икымше йочашт – Зоя – шочын.
Андрей Иванович 1946 ийыште гына сар гыч пӧртылтын. Курск, Ленинград ола-влакым аралымаште кредалын, Берлин марте шуын. Ик гана веле огыл сусырген, да шӱм воктеныже осколко дене 68 ияш марте илен.
Пӧръеҥ ешыштат кугу эҥертыш лийын. Южгунам Аннан ушкалым лӱштымӧ але моло сомылым ыштымыж годым коҥга воктенат шогылтын, мелнамат кӱэштын пукшен. Икшывыже-влакым йӧратен, келшен илаш туныктен.
Колхозыштат Андрей Ивановичым пагаленыт. Йоча-шамычым чиктен-пукшен, туныктен лукташ манын, озанлык гыч кайыде, чоҥымо пашаш коштын.
Суртозан почеркше сай лийын. Йочаже-влакын возымышт келшен огыл гын, мӧҥгысӧ пашаштым угычын моторын сераш шынден. Сандене куд икшывыштат сай шинчымашым налыныт, военный училище ден техникумлам, Марий пединститутым тунем лектыныт.
Кутузовмыт ятыр ий илымеке гына документ почеш войзалтыныт. Пенсийыш лекме деч ончыч. Тыгак Анна кова паспортымат вара гына йодын толын.
Поян шӱм-чонан
Анна Григорьевна 97 ияшыж марте пачерыште шкетынак шогылтын. Кызыт ава-кова эн изирак Роза ӱдыржӧ дене ила. Шернурышто ик пӧлеман пачерым тудо салтак вате семын пуымо сертификатше дене налын.
Каласыман: эше 95 ияшыж годым Ана ковай шинчалык деч посна лудын, тазалыклан ӧпкелен огыл, эмлымверыштат киен огыл.
Ялыште илымыж годым вӱта тич вольыкым ончен. Еҥ-влак тудым пагаленыт, да толын кайыше еш-шамыч шке пӧрт сравочыштымат ӱшанен коденыт. Ятыр ий ковай шочмо Кӱчыкэҥер ялыштыже пакчагӧргым шынден, пакчаштыже ик шӱкат лийын огыл. Чыла вереат ӱдырамаш чаткалыкым да арулыкым эскерен.
Тӱрлӧ пашам шуктымо денак ик курымым илен эртарен. Кутузовмыт тукым кугемын: ковайын 10 уныкаже, 12 кугезе уныкаже да кугезе уныкажын кок йочаже улыт. Шочшыжо-влак шке аваштым Шочын Ава Кугу Юмо маныт. Кован кажне уналан «Мыйын гаяк таза да кужу ӱмыран лийза» манын пелештымыштыжат поро кумылжо да кугу шӱм-чонжо шижалтеш.
Эльвира Терентьева.
Фото-влакым еш альбом гыч налме.
