«Памаш дек миет, шӱргет шӱалтет, чывылалтат – йӧршеш вес айдеме лият, кӧргӧ кумылет вашталтеш. Памаш вӱд – пӱртӱсын кугу вийже», – манеш И.А.Степанова.
Ираида Александровнам республикыштына шукын палат. Соцсетьлаштат тудо пеш чолга, фото-влакым ончет: теве – тыште, теве – тушто. Тиде марий ӱдырамаш кузе чыла шукта, кушто тынар вийым муэш, шонет. Ынде ятыр ий Ираида Александровна кумылан еҥ-влакым гид-экскурсовод семын Марий Элын сӧрал верже-влак дене палымым ышта. Маршрут-влак тӱрлӧ улыт, нуным И.А.Степанова кажне ийын вашталташ тырша. Но маршрутлаште икте вашталтдыме кодеш – кажнышкыже памашым пуртымо.
18 ий ончыч
Чылажат лач тынар ий ончыч тӱҥалын. 2003-2004 ийлаште Марий Элыште «Памаш шинча» конкурсым эртареныт. Ты конкурсын ик инициаторжо И.А.Степанова лийын. Тушко республикын тӱрлӧ районыштыжо верланыше 52 памашым ушеныт.
– Кажне памаш деке кок гана коштынна: икымше гана фотограф дене пырля миенна, фотом войзенна. Вара санэпидемстанцийын пашаеҥже-влак вӱдым тергеныт, тыгак Пӱртӱс поянлык, экологий да йырым-йырысе кумдыкым аралыме министерствын пашаеҥже-шамыч памашын ик минутышто мыняр вӱдым пуэн кертмыжым висеныт, – каласкала Ираида Александровна. – Экскурсий дене наҥгайыме икымше группем – шочмо кечышкем толшо родем, унам-влак. «Пачерыште ӱстел йыр мом шинчена», – шоналтенам тунам. Тыге, автобусыш шинчын, «Памаш шинча» конкурсыш ушнышо Советский, У Торъял, Кужэҥер кундемласе икмыняр памашыш миен коштынна. Мый саде вер-влак нерген каласкаленам, уна-влаклан пеш келшен. Тиде 2004 ийыште лийын.
Тыге экскурсий-влак икте почеш весе эртаралташ тӱҥалыныт. Икте миен толеш, тудлан келша да йолташыжлан але пашаштыже палымыжлан ойла. Памаш-влак дек каяш кумылан-влак кажне ийын ешаралтыныт.
Эн келшыше – «Индеш памаш»
– Экскурсийлаште еҥ-влакым марий калык йӱла дене палдарем. Вӱд деке мийымеке, мом пелешташ кӱлмым умылтарем. Калыклан ик эн чот келшыше программе – «Индеш памаш» маршрут. Тудым 2008 ийыште ыштыме. Тиде программыш эре ик памаш-влак гына огыт пуро. Кажне ийын вашталтышым ышташ тыршем, лач кок-кум вер тудак кодеш.
Программе-влакым кажне ийын саемден шогем. Ял покшелне, чодыра лоҥгаште да моло вере верланыше памаш-влак дек миена. Тӱҥжӧ – воктенысе кумдык сылне, мотор лийже, айдемын кумылжо нӧлталтше, шонем. Чаманен каласыман, южгунам памаш воктеке миет, а тушто шӱкым кышкен кодымо. Тыгай годым чон коршта. Икмыняр ий ончыч Кужэҥер районысо ик памашыште 12 мешак шӱкым погенна ыле.
Теве Советский район Кугэҥер ял памаш ший вӱдан. Тушко экскурсий дене эреак коштына. Верысе калык памаш йыр кумдыкым тӱзатен шога. Еҥ-влакын тыршымыштым ужат, да чон куана. Кертмына семын меат, ший вӱд дек толшо-влак, полшаш тыршена, – манеш экскурсовод.
Экскурсийыш ончыч утларакшым кугурак ийготан-шамыч коштыныт гын, кызыт самырык-влакат шагалын огытыл. Пӧръеҥ-влакат чӱчкыдынрак толыт.
Тений – шым маршрут
Маршрут иканаште ок ышталт. Тылеч ончыч Ираида Александровна ятыр информацийым пога. Вет калык экскурсий дене каяш шке каныш кечыжым ойыра. Тудлан чылажат келшыже, кумылжо ынже воло манын, экскурсовод тырша.
– Кӱлеш материалым погымеке, кок-кум еҥ машина дене у маршрут мучко кудалына. Ик верыште лияш мыняр жап кая, корно кунар шуйна, мемнам кузе вашлийыт да ужатат – ончена. Вара гына у маршрутлан калыкым чумырена, – манеш И.Степанова.
Кажне маршрут шотышто аккредитацийым эртыман. И.А.Степанова гид-экскурсоводлан лӱмын тунем лектын, кум ийлан ик гана Минтуризм пелен шкежат аккредитацийым эрта.
Тений гид-экскурсовод шым программе почеш калыкым коштыктен: «Индеш памаш», «Шым памаш», «Марий калык йӱла», тыгак Морко кундемыш, Курыкмарий районыш, Чумбылат курыкыш, Шереметев замокыш миеныт.
– Памаш-влак нерген калык деч пален налам. Кушко мием, эре верысе калык дене кутырем. Нуно у вер дене палдарат, ончалаш темлат. Экскурсий дене памаш-влакым ончен коштмеке, еҥ-влак ӧрыт: мемнан кундемыште тыгай сӧрал вер-влак улмым шукынжо огытат пале. А эше ик кечыште гына индеш памаш деке миен шуаш лиеш! Марий йӱла почеш, начар але черле лият гын, ик кечыште кумыт, визыт, шымыт але индеш памаш гыч вӱдым налман, маныт. Памаш вӱд дене шӱргым шӱалтет, пӱргалат да эркын тӧрланет. Памаш вӱд полшымо дене эмлалтме нерген ятыр случайым палем. Ик экскурсийышкем ӱдыр толын ыле. Тудын чурийыштыже шыдыр гай йошкар тамга-влак шуко лийыныт. Икмыняр жап гыч тудо мыланем куаныше йыҥгыртен да шӱргӧ коваштыже тӧрланымыж нерген каласкален, тауштен. Ик пӧръеҥлан памаш вӱд псориаз деч утлаш полшен, – манеш Ираида Александровна.
А эше тыгай экскурсий годым марий калык кочкыш дене сийлат, мончаш пуртат. Туштыжо капым шовын олмеш лопшудо дене эрыктат. Калыклан тиде моткоч келша. Арам огыл кажне ийын, лум шулен пытымеке, памаш вӱд эрыкталтмеке, экскурсий дене кудалаш кумылан-влак эре улыт.
Памаш вӱд вийым пуа
Ираида Александровнан шонымаштыже – у маршрут-влакым ямдылаш, тушко у вер-влакым пурташ. Еҥ-влак кечыгутлан огыл, куд-кандаш шагаташ программым йодыт. Йошкар-Ола деч тораште огыл верланыше у вер-влакым ик маршрутыш чумырынеже.
– Калыклан 10-12 шагаташ экскурсийым эртараш куштылго огыл. Но мый ом нойо, йӱкем гына южгунам ок чыте, оралга. Памаш вӱд дене чывылалт лектам – могырем кана. Памаш вӱд илышыштем кугу верым налеш. Мом шонен пыштем, тудо шукталтеш. Южгунам шкежат тидлан ӧрам. Таклан огыл ойлат – «Вӱд Ава». Ме вӱдыштӧ шочынна, вӱд деч посна илен огына керт. Садлан вӱдым аралыман. Но калык тидым южгунам ок умыло. Экскурсий дене памашыш коштмо годым еҥ-влаклан памашым аклаш, тушто арулыкым аралаш кӱлмӧ нерген эре ойлем, – манеш И.А.Степанова.
Волгыдо шонымашан тиде марий ӱдырамаш пелен ончыкыжымат тек шкеж гаяк поро еҥ-влак гына лийыт. Пашада ушныжо, Ираида Александровна!
И.Степанован альбомжо гыч налме фото-влак.