(28 майыште савыкталтше газет гыч)
31 май – Тамак деч посна илыме тӱнямбал кече.
2020 ийыште Тазалыкым аралыме тӱнямбал организаций (ВОЗ) тамак шупшмашым ик эн шучко эпидемий манын палемден. Статистике почеш, тудо жаплан тӱняште 1,3 миллиард еҥ тамакым шупшын, ий еда тиде амаллан кӧра 8 миллион наре еҥ колен. Тышеч 1 миллион утла еҥ – тамак шикшым шӱлымылан кӧра тӱрлӧ чер дене черланен колен улмаш. Сандене таче тамак шикш да тудын айдемылан кондымо эҥгекше нерген мутым лукмо шуэш.
Шӱлыде илыман?
Тамак шикшым шӱлышӧ еҥ-влак шоныдымын-вучыдымын шкештат тамакым шупшшыш, «пассивный курильщикыш» савырнат. Поснак шупшшо еҥ дене пырля ик пӧлемыште лияш пеш лӱдыкшӧ. Вет тамак шикшан южым шӱлышӧ еҥлан аярже тамакым шупшшо еҥ семынак логалеш. Шикш дене пырля шодыш никотин, углеродын окисьше да моло аяр вещества-влак логалыт. Кокла шот дене ончалаш гын, тамак шикшан пӧлемыште 8 шагат наре лийше еҥ иктаж 5-7 тамакым шупшшо гай лиеш. Тыгодым логар, нергӧргӧ, шинча чожгыжыт, вуй пӧрдеш я коршта, укшинчыкта. А жап эртымеке, шӱм-вӱргорно, шӱлымӧ, кочкышым шулыктарыме системе-влак дене кылдалтше чер-влак витараш тӱҥалыт. Шодо, верге, чызе тушто (ӱдырамаш-влакын) рак лийын кертеш. Шодо черан (астма, бронхит да т.м.) еҥ-влак тамак шикшан южым шӱлат гын, черышт вияҥеш веле. Аяран южым шӱлымылан кӧра уш-акыл начарештеш. Такшым организмыш яндар юж, кислород шагал логалеш гын, моло чер-влакат пеш писын «иланат».
Шымлымаш-влакым палдарат: тамакым шупшшо еҥын шодышкыжо 20 процент наре аяр вещества логалеш, а 80 процентше южышто йырваш шарла. Лачак тушто эн шуко канцероген-влак (углеродын окисьше да двуокисьше, аммиак, ацетон, цианистый водород, фенол) лийыт. Тылеч посна тамак шикш дене пырля организмыш никотин, смола логалыт да погынат. Сандене кокланже шымлызе-влак тамак шикшым шӱлышӧ еҥ тамакым шупшшо деч чотрак аярга манын ойлат.
Нӧргӧ капым пытара
Эше 2013 ийыштак элыштына калыкын тазалыкшым тамак шикш деч да тамакым шупшмылан кӧра лийше нелылык деч аралыме шотышто законым лукмо. Тудын дене келшышын, тӱшка верлаште тамакым шупшаш огеш лий. Туге гынат южгунам уремыште тамакым тӱрген ошкылшо еҥ-влак шинчалан пернат. Поснак ӧрыктара, кунам тиде еҥ икшывым вӱден кая але (эшеат шучко!) тудым кидыштыже нумалеш да тамак шикшым ӱмбакыжак тӱрген ошкылеш. Йоча-влакым тамак шикш дене аяртыме моткочак чоныш логалеш. Тылечат йӧсӧ, кунам южо ешыште илыме верыштак (пӧлемыштак) тамакым шупшыт. Тыгодым пӧлемыште йоча-влак куржталыт…
Икшыве-влакын тамак шикшым шӱлен кушмышт нерген ойлымо годым нунын тазалыкышт шотышто веле огыл, уло айдеме тукымын ончыкылыкшо нерген ойлыман. Вет тиде аярлан кӧра нӧргӧ организм пеҥгыде да таза кушкын ок керт, кӱлеш семын ок вияҥ. Илыш ончыкта: тамак шикшан тӱтыра лоҥгаште кушшо йоча-влак яндар южышто кушшо-шамыч дене таҥастарымаште физически эркынрак вияҥыт, чӱчкыдын черланат. Вуйдорыкын пашажат начарештеш, сандене тамак шикшан верыште кушшо йоча-влакын ушакылышт начаррак лиеш.
Тазалыкым аралыме тӱнямбал организацийын данныйже почеш, тӱнясе чыла йоча кокла гыч пелыже наре тамак шикш лоҥгаште кушкеш, тамак шикшан южым эре шӱлышӧ 160 тӱжем наре ньоган (5 ияш марте) ӱмыржӧ кӱрылтын. Мыняр йоча изи, тунар эҥгек кугурак. Сандене, мутлан, мӱшкыран ӱдырамаш-влак шке икшывыштым азагудыштак аралышаш улыт. Ава лияш ямдылалтше ӱдырамаш тамакым шупшшаш огыл манын ойлымат ок кӱл дыр. Тидыже, очыни, тугакат раш. Нимогай ушан-шотан ава шке йочажым черле шочшо да орланен илыже манын ок шоно, садлан тамакым шупшаш ок тӱҥал. Тылеч посна тудо шикшан юж деч аралалтшаш. Шикшан южым эре шӱлымӧ дене мӱшкыран ӱдырамашын вӱрыштыжӧ кислород шагалемеш. Тидлан кӧра йоча кӱлеш семын ок вияҥ, лугыч шочын кертеш я шочмекше колен кертеш…
Шупшыда? Шоналтыза!
Тамакым шупшшо ача-ава, коча-кова да моло родо-влак! Тӱргаш тӱҥалмыда деч ончыч иктаж гана вес еҥ нерген, поснак йоча-шамыч шотышто шоналтенда мо? Але вара шке ораде койышланда кӧра лишыл еҥ-шамычын тазалыкыштым локтылаш ямде улыда? А могай примерым ончыктеда те кушкын толшо тукымлан? Кузе шонеда, тамакым тӱргышӧ ешыште кушшо але изинек тиде койышым ужшо икшыве, илен-толын, шкеат тиде йӱламак шукташ огеш тӱҥал?
Кузе аралалтман?
Тамакым тӱргышӧ-влак коклаште ида лий, икшывымат кораҥдыза. Пӧртыштӧ, пӧлемыште, моло петырыме верыште тамакым шупшаш чарыза. Тыге те тазалыкдам веле огыл, пӧлемысе арверымат араледа. Вет тамак шикш мебельыш, вургемыш, тӱрлӧ пушкыдо ӱзгарыш пеш вашке шыҥа, вара тудын пушыжым мушкын колташ моткоч неле.
Таза лийза. Таза айдеме гына илышыште чон канен, куанен ила, пиалым шижеш.